ΓΛΩΣΣΟδρόμιον «Δος ημίν σήμερον…»

«Ζευ πάτερ, η μεγάλας άτας άνδρεσι διδοίσθα».(Ιλιάδα, Τ, 270)

Στην ομηρική εποχή θεωρούσαν πως ο Δίας μοίραζε (διδοίσθα) στους ανθρώπους την «σύγχυση φρενών» – απερισκεψία (άτη) που ήταν η βασική αιτία της Ύβρης των θνητών.

Εγώ δ’ εμαυτόν παίδα της Τύχης νέμων / της ευ διδούσης»

(Οιδίπους Τύραννος, 1080-81)

Ο Οιδίποδας θύμα της τραγικής του μοίρας διακηρύσσει πως είναι παιδί της Τύχης, που είναι καλόβολη (ευ διδούσης) μαζί του. Ο ορισμός της τραγικής ειρωνείας.

«Ο νόμος κελεύει λόγον και ευθύνας διδόναι»// «Λόγον διδόναι και λαμβάνειν»

Για τους αρχαίους Έλληνες τα βάθρα της δημοκρατίας ήταν η ελευθερία λόγου (λόγον λαμβάνειν) και η λογοδοσία (λόγον διδόναι). Στην δημοκρατία κανείς δεν είναι υπεράνω του νόμου.

«Ουδέ δις αποθανόντες δίκην δούναι δύναιντ’ αν αξίαν»

Για τους αρχαίους υπήρχαν εγκλήματα που δεν μπορούσαν να τιμωρηθούν (δίκην δούναι) ούτε με το δικό μας «δις εις θάνατον». Ο τύπος του ρήματος δίδωμι χρησιμοποιείται συχνά στη δικανική γλώσσα των αρχαίων: Οι τύποι «δίκην δίδωμι τινί»(τιμωρούμαι) είναι το αντίθετο του «δίκην λαμβάνω παρά τινός» (τιμωρώ κάποιον).

Ο Αρχιμήδης όταν ανακάλυψε την λειτουργία των μοχλών και ανύψωσε ένα μεγάλο βάρος αναφώνησε το εμβληματικό «Δως μοι παστω και ταν γαν κινάσω», (Δώσε μου τόπο να σταθώ και την γη θα κινήσω). Αυτό σημαίνει πως κάποιος μπορεί να πετύχει πολλά, αν του δοθούν κάποιες προϋποθέσεις.

«Ειρήνην αφίημι υμίν, ειρήνην την εμήν δίδωμι υμίν∙ ου καθώς ο κόσμος δίδωσιν, εγώ δίδωμι ημίν»

(Ιωάννη, 14, 27)

Ο Χριστός διαφωνούσε με το περιεχόμενο της ανθρώπινης ειρήνης και γι’ αυτό τόνιζε στους πιστούς πως μόνο η δική του ειρήνη είναι η αληθινή (την εμήν δίδωμι υμίν). Η εσωτερική, δηλαδή, ειρήνη είναι η αναγκαία προϋπόθεση για την κοσμική ειρήνη.

Σε μία άλλη αποστροφή του προς τους δύσπιστους μαθητές του ο Χριστός διακήρυξε το γνωστό «Αιτείτε και δοθήσεται υμίν». Φυσικά δεν εννοούσε αυτά που εννοούμε σήμερα (υλικά αγαθά), αλλά κάτι πνευματικό που θα εξυψώσει το ανθρώπινο ον. Η φράση στις μέρες μας απέκτησε αποφθεγματικό χαρακτήρα και χρησιμοποιείται με πολλές σημασίες.

Η συχνή χρήση του ρήματος δίδωμι στον αρχαίο λόγο πιστοποιεί τη σημασία του και την αξία του στην απόδοση πολλών πτυχών της ανθρώπινης σκέψης. Το ρήμα προέρχεται με ενεστωτικό αναδιπλασιασμό από τη ρίζα ^­δο-δω: δί-δωμι, οπόθεν και οι λέξεις: Δοτήρ, δόσις, δώρον, δώτωρ, δότειρα.

Οι σημασίες και τα συνώνυμα του δίδωμι είναι πολλά και χρωματίζονται από την πρόθεση που το συνοδεύει, όπως: παρέχω, δωρίζω, διανέμω, προσφέρω, εγχειρίζω/ αναδίδωμι, διαδίδωμι, αποδίδωμι, καταδίδωμι, εκδίδωμι, ενδίδωμι, μεταδίδωμι, προδίδωμι, προσδίδωμι.

Ωστόσο κυρίαρχη είναι η παρουσία του ρήματος δίδωμι= δίνω στον νεοελληνικό μας λόγο. Τα παραδείγματα είναι πολλά και ακτινογραφούν την πολυσημία του ρήματος. Παρατίθενται κάποια ενδεικτικά: α.«Δώσε μου το χέρι σου», β.«Του δόθηκε με πάθος», γ.«Του έδωσα και κατάλαβε», δ.«Αν μου δοθεί η ευκαιρία», ε.«Δώσε τόπο στην οργή», στ.«Είναι απόλυτα δοσμένος στην επιστήμη», ζ.«Τούτου δοθέντος θα μπορούσα να πω πως…».

Συχνά είναι τα λάθη στην χρήση του παθητικού Αορίστου (εδόθη, δόθηκε…) και του ενεργητικού Αορίστου ^­έδωσα. Ο τύπος «του δώθηκαν πολλές ευκαιρίες» είναι λανθασμένος αντί του ορθού ^­δόθηκαν.

Ωστόσο πολλές είναι και οι παράγωγες λέξεις του δίδωμι – δίνω που εμπλουτίζουν τον λόγο μας, όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγματα: α.«Ο Γιώργος ως άνθρωπος είναι πολύ δοτικός», β.«Η λογοδοσία αποτελεί το θεμέλιο της δημοκρατίας», γ.«Ο σύγχρονος άνθρωπος πρέπει να εφεύρει το αντίδοτο στον πολιτισμό της κατανάλωσης», δ.«Η δωροδοκία αποτελεί αδίκημα», ε.«Τα παραδοτέα εμπορεύματα τελούν υπό την έγκριση του υπουργείου», στ.«Οι δωσίλογοι στην γερμανική κατοχή θεωρήθηκαν εθνικοί προδότες», ζ.«Κυκλοφορούν πολλά ανέκδοτα», η.«Η τροφοδοσία στην αγορά είναι ελλιπής», θ.«Οι επιδοτήσεις των αγροτών είναι ισχνές», ι.«Τα ανταποδοτικά οφέλη είναι πολλά».

«Δούναι και λαβείν»

Ίσως είναι από τις πιο εμβληματικές και αποφθεγματικές φράσεις με το νόημα ρευστό. Το αλισβερίσι είναι το πρώτο νόημα που ανιχνεύεται στα υπόγεια της φράσης αυτής. Για πολλούς στη φράση αυτή κρύβεται η μεγάλη αλήθεια της ζωής και των διεθνών σχέσεων. Το «πάρε δώσε» φαίνεται να υπολανθάνει σε κάθε σχέση – επαφή με τον διπλανό μας.

«Μάχαιραν έδωκας…».(Ματθαίος, 5, 3)

Την φράση αυτή την είπε ο Ιησούς στον Πέτρο προειδοποιώντας τον πως θα υποστεί τα ίδια (μάχαιραν θα λάβεις). Στην φράση αυτή εμπεριέχεται ο συμπαντικός νόμος της ανταπόδοσης.

Ο «ανένδοτος» και ο ενδοτισμός

Στην πολιτική ζωή ο όρος ανένδοτος (ανυποχώρητος, ασυμβίβαστος) ταυτίστηκε με τον αγώνα του Γ. Παπανδρέου (1961) για δημοκρατία εναντίον του κράτους της δεξιάς. Στην αντίπερα όχθη ο όρος ενδοτισμός συνιστά μία από τις συχνές αιτιάσεις της αντιπολίτευσης προς την κυβέρνηση, όταν αυτή υποχωρεί σε θέματα εθνικής ασφάλειας.

^­Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.