Ο ουκρανικός πόλεμος και η Παγκόσμια Ημέρα Μουσείων

«Η παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά είναι κοινή μας κληρονομιά, η ταυτότητα και η έμπνευση όλης της ανθρωπότητας. Η πολιτιστική κληρονομιά έχει τη δύναμη να μάς ενώνει και είναι κρίσιμης σημασίας για την επίτευξη της ειρήνης. Επίσης, είναι συχνά στόχος πολέμου, ένας άλλος τρόπος για την καταστροφή και την κατάληψη μιας κοινωνίας, διαγράφοντας την μνήμη της», (Getty)

Ο Ουκρανικός πόλεμος πέρα των ανυπολόγιστων ανθρώπινων απωλειών (Ρώσων και Ουκρανών) συνοδεύεται κι από παράπλευρες απώλειες – καταστροφές τόσο του φυσικού περιβάλλοντος όσο και των πολιτιστικών μνημείων (αγάλματα – μνημεία – μουσεία). Οι διεθνείς οργανισμοί καταγγέλλουν και επισημαίνουν πως στον πόλεμο αυτό συντελούνται και «πολιτιστικά εγκλήματα» και «πολιτιστικές κτηνωδίες». Είναι συγκινητική η προσπάθεια των ουκρανών πολιτών να καλύψουν ανδριάντες και μνημεία για να μην καταστραφούν από τα ρωσικά βλήματα.

 

Είναι λυπηρό που φέτος η παγκόσμια ημέρα Μνημείων και Τοποθεσιών (18 Απριλίου) και Μουσείων (18 Μαΐου) να συμπίπτουν με φόβους και καταγγελίες για καταστροφές ή λεηλασίες έργων τέχνης και παγκόσμιας κληρονομιάς ή αρχαιολογικών χώρων που συνθέτουν την ταυτότητα ενός λαού και μιας χώρας. Φαίνεται πως η ανθρωπότητα δεν μπόρεσε ακόμη να θεσπίσει νόμους και να δημιουργήσει μηχανισμούς προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς σε παγκόσμιο επίπεδο. Σχετικά το Getty επισημαίνει με αφορμή τις πολιτιστικές καταστροφές που διαπράττονται εξαιτίας του ουκρανικού πολέμου.

«Η προστασία και η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς μας είναι μία κεντρική αξία των πολιτισμένων κοινωνιών. Αυτό που συμβαίνει στην Ουκρανία είναι μία τραγωδία με μνημειώδεις διαστάσεις».

Όλες αυτές οι ανησυχίες για την καταστροφή – λεηλασία ιδρυμάτων τέχνης και ιστορικών κτιρίων (ναών, μουσείων, μνημείων) αναδεικνύουν περίτρανα το ρόλο των ιστορικών μνημείων τόσο στην διαμόρφωση της ταυτότητας ενός λαού όσο και στην παγκόσμια επικοινωνία – αλληλοκατανόηση και ειρήνη. Τα μουσεία, τα ιστορικά μνημεία και γενικότερα οι αρχαιολογικοί χώροι συνιστούν όχι μόνον τους καλύτερους και πιο αυθεντικούς πρεσβευτές του παρελθόντος στο σήμερα αλλά και τους πιο αποδεκτούς τρόπους για την επίτευξη της πανανθρώπινης ειρηνικής συνύπαρξης.

Η επισήμανση και η καταγραφή αυτής της προσφοράς των μουσείων – αρχαιολογικών χώρων καθίστανται στις μέρες μας αναγκαία όχι μόνον του ουκρανικού πολέμου αλλά και λόγω του κινδύνου ενός παγκοσμιοποιημένου ισοπεδωτισμού που τείνει να ακυρώσει τις ιδιαιτερότητες κάθε λαού και να γκρεμίσει τις γέφυρες επικοινωνίας με το παρελθόν.

Μουσεία και Εθνική ταυτότητα

Αρχικά τα μουσεία και οι αρχαιολογικοί χώροι συμβάλλουν καταλυτικά στην διαμόρφωση – διατήρηση της εθνικής ταυτότητας. Τα εκθέματα των χώρων αυτών δεν αποτελούν μόνον αντικείμενο θαυμασμού για την καλλιτεχνική τους αξία αλλά και μέσο συνειδητοποίησης των εθνικών μας ριζωμάτων. Οι αισθητικές αναζητήσεις, οι θρησκευτικές δοξασίες, οι κοινωνικοί προβληματισμοί και η λαϊκή δεξιοτεχνία – δημιουργία αποτυπώνονται εναργέστερα στα αρχαιολογικά ευρήματα και χρωματίζουν έντονα την ταυτότητα ενός λαού. Έτσι ο επισκέπτης πιστοποιεί την εθνική του ιδιαιτερότητα και αποκτά την ποθητή εθνική αυτογνωσία. Συνειδητοποιεί την ιδιαιτερότητα του μέσα από την μοναδικότητα της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Η πολιτιστική αυτή ετερογένεια δεν τονώνει μόνον το εθνικό συναίσθημα αλλά λειτουργεί και ως αντίσωμα στην απειλή μιας παγκόσμιας πολιτιστικής ομοιομορφίας κι ενός ρηχού κοσμοπολιτισμού.

Ο ενοποιητικός ρόλος

Επιπρόσθετα, τα μουσεία και οι αρχαιολογικοί χώροι ασκούν έναν ενοποιητικό ρόλο στα μέλη μιας εθνικής κοινότητας. Τα μέλη, δηλαδή, μιας κοινότητας κατανοούν και συμμερίζονται κοινές εμπειρίες, επιτεύγματα ή αξίες, όχι μόνον του εφήμερου παρόντος αλλά και του μακρινού παρελθόντος. Τα αρχαιολογικά ευρήματα, επίσης, προωθούν την συλλογική μνήμη κι αποκαλύπτουν τις κοινές ρίζες, στοιχεία που ενδυναμώνουν τους κοινωνικούς δεσμούς μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας. Σημαντικός κρίνεται και ο κοινωνικοποιητικός ρόλος αυτών των χώρων – εκθεμάτων καθώς μεταβιβάζουν ή ενσταλάζουν τα στοιχεία της ομοιογένειας και ιδιοπροσωπίας  μιας κοινωνίας (πρότυπα, αξίες, κανόνες, αισθητική…). Έτσι άτυπα και ασυνείδητα πλέκεται ο ιστός της κοινωνικής ταυτότητας που ομοιογενοποιεί σκέψεις και συμπεριφορές. Οι παραπάνω λειτουργίες καταδεικνύουν περίτρανα τον ενοποιητικό ρόλο που επιτελούν τα μουσεία και οι αρχαιολογικοί χώροι.

Μουσεία και πνευματική καλλιέργεια

Σε ένα άλλο επίπεδο σημαντική είναι η αξία των μουσειακών εκθεμάτων στον πνευματικό τομέα. Κι αυτό γιατί κάθε έργο τέχνης δεν συνιστά μόνον φορέα – πηγή αισθητικής απόλαυσης αλλά λειτουργεί ταυτόχρονα και ως κρουνός γνώσης και πνευματικών αναζητήσεων. Σε κάθε καλλιτεχνικό δημιούργημα είναι ενσωματωμένες οι αισθητικές ιδιαιτερότητες, οι θρησκευτικές αντιλήψεις, οι κοινωνικές ανησυχίες, οι φιλοσοφικές αναζητήσεις και γενικότερα το πνευματικό κλίμα – περίγραμμα του συγκεκριμένου τόπου και χρόνου. Το έργο τέχνης του παρελθόντος συμβάλλει στην διεύρυνση των πνευματικών μας οριζόντων, αφού η πρόσληψη και κατανόησή του ενεργοποιεί την σκέψη, την κρίση και την αμφιβολία. Έτσι τα μουσειακά εκθέματα λειτουργούν ως μηχανισμοί αντίστασης ενάντια στην πνευματική τελμάτωση, την αντιπνευματικότητα της εποχής μας, στην άμβλυνση της κριτικής σκέψης και στον ισοπεδωτισμό της μαζικής κουλτούρας. Οι ιδεολογικοί μας, λοιπόν, προσανατολισμοί και τα όρια των στοχασμών μας επηρεάζονται θετικά από τον πλούτο των έργων τέχνης των μουσείων και των αρχαιολογικών χώρων.

Μουσεία και Οικουμενική Συνείδηση

Από την αξιολόγηση της συνεισφοράς των μουσείων και των αρχαιολογικών χώρων δεν θα μπορούσε να απουσιάσει και ο ρόλος τους στην συγκρότηση της Οικουμενικής συνείδησης. Αυτό καθίσταται κατορθωτό όχι μόνο από το πλήθος των ξένων επισκεπτών – τουριστών αλλά κι από το γεγονός ότι τα εκθέματα υψηλής καλλιτεχνικής δημιουργίας προβάλλουν εμφαντικά τα κοινά γνωρίσματα και την μοίρα του ανθρώπινου είδους. Ο φόβος του θεού, η έννοια του ωραίου, το δίκαιο, ο νόμος, η αγωνία και η ελπίδα συνιστούν πανανθρώπινα γνωρίσματα. Η ιδιαιτερότητα των έργων τέχνης προβάλλοντας την ιδιομορφία ενός εθνικού πολιτισμού δεν αποτελεί αιτία διαχωρισμού των λαών αλλά πηγή εμπλουτισμού του παγκόσμιου πολιτισμού από ετερογενή στοιχεία. Προβάλλονται, επίσης, και συνειδητοποιούνται οι πολιτιστικές αλληλεπιδράσεις που μαρτυρούν τους κοινούς στόχους και οράματα του ανθρώπινου γένους. Έτσι οι επισκέψεις στα μουσεία και σε αρχαιολογικούς χώρους δεν ενισχύουν μόνον την εθνική ταυτότητα, δεν ενισχύουν το αίσθημα «βεβαιότητας» στο σύγχρονο «κενό», αλλά ταυτόχρονα βοηθούν στην δημιουργία του οικουμενικού πολιτισμού μέσα από την διάπλαση της οικουμενικής συνείδησης.

Επιμύθιον

Πριν από πολλά χρόνια και σε καιρούς δύσκολους ο Μακρυγιάννης υπερασπιζόμενος την αξία των αρχαιολογικών ευρημάτων συμβούλευε τους συμπατριώτες του με εκείνον τον μνημειώδη απλό λόγο «Αυτά, και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μην καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Γι’ αυτά πολεμήσαμε». Τα λόγια του είναι πάντα επίκαιρα και υποθήκη για όλους μας για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει ως άτομα και πολιτεία να αντιμετωπίζουμε τα πολιτιστικά αγαθά του παρελθόντος. Τα μουσεία και οι αρχαιολογικοί χώροι είναι η ψυχή μας και η ταυτότητά μας. Είναι οι ρίζες και τα άνθη μας. Το βάρος του παρελθόντος είναι μεγάλο και χρειάζεται δύναμη να το αντέξουμε. Ας γυμναζόμαστε συνέχεια...

Ωστόσο κάθε καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν συνιστά μόνον εθνικό προϊόν, αλλά και παγκόσμιο αγαθό κι αυτό τονίζει η Audrey Azoulay, Γενική διευθύντρια της UNESCO με αφορμή τις καταστροφές των πολιτιστικών μνημείων λόγω του ουκρανικού πολέμου.

«Πρέπει να διαφυλάξουμε αυτήν την πολιτιστική κληρονομιά, ως μαρτυρία του παρελθόντος αλλά και ως φορέα ειρήνης για το μέλλον, την οποία η διεθνής κοινότητα έχει καθήκον να προστατεύσει για τις επόμενες γενιές».