Η Παλίντονος Αρμονία και ο νόμος της Εναντιοδρομίας

 

«Το μυαλό του πολιτισμένου ανθρώπου είναι ένα μουσείο από αντιμαχόμενες αλήθειες»

(Remy de Gourmont, Γάλλος ποιητής)

Η αξιολόγηση ενός ανθρώπου, μιας συμπεριφοράς, ενός πολιτισμού ή μιας εποχής είναι συνάρτηση του κριτηρίου που επιλέγουμε. Κάθε αλλαγή του κριτηρίου επιφέρει αναπόδραστα και αλλαγές στο αποτέλεσμα της αξιολόγησης. Γι’ αυτό είναι αναγκαίο – όχι μόνο για την επιστήμη – για τον κάθε άνθρωπο χωριστά αλλά και για την κοινωνία να γνωρίζει τη βαθύτερη δομή κάθε συστήματος και ανάλογα να επιλέγει το κριτήριο αξιολόγησης. Ένα από τα κριτήρια είναι και το στοιχείο της αντίθεσης που διαποτίζει κάθε πτυχή της ζωής μας και του πολιτισμού μας.

 

Οι διαπιστώσεις πολιτικού κόμματος για την ταυτότητα της εποχής μας είναι καίριες και αποτυπώνουν με ενάργεια το θεμελιακό στοιχείο της αντίθεσης που θεωρείται ως το «πρώτο κινούν» της ζωής και του πολιτισμού στη διαχρονική τους πορεία: «Ο σύγχρονος κόσμος είναι πολύμορφος, περίπλοκος, δυναμικός, γεμάτος ανταγωνιστικές τάσεις και αντιθέσεις. Ταυτόχρονα, όμως, είναι αλληλεξαρτώμενος και ενωμένος. Έχουμε ενότητα της πολυμορφίας. Ακριβώς η αλληλεξάρτηση και η ενότητα του κόσμου δίνουν μία νέα ερμηνεία και κατάταξη στις σύγχρονες αντιθέσεις».

«Συνάψεις όλα και ουχ όλα, συμφερόμενον διαφερόμενον, συνάδον διάδον, και εκ πάντων εν και εξ ενός πάντα»

(Ηράκλειτος, Οι συνδέσεις είναι όλα κι όχι όλα, ομόνοια, διχόνοια, συμφωνία, ασυμφωνία, και το ένα γεννιέται απ’ όλα και από το ένα από όλα).

Η αρμονία των αντιθέτων

Μία από τις μεγάλες συγκρούσεις στον επιστημονικό τομέα ήταν η σύγκρουση ανάμεσα στο ΝΤΕΡΤΕΡΜΙΝΙΣΜΟ (αιτιοκρατία) και στην ΑΡΧΗ της ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ. Εκεί που όλοι είχαν αποδεχτεί την εξουσία κάποιων αιώνιων και αμετάβλητων φυσικών κανόνων που διέπουν τον κόσμο και ρυθμίζουν την «τάξη» - ισορροπία του, ήρθε το 1927 ο Χάιζενμπεργκ και διατύπωσε την «αρχή της αβεβαιότητας» προβάλλοντας με έμφαση τα στοιχεία της απροσδιοριστίας, της ανακολουθίας και της μη – κανονικότητας. Οι φυσικοί επιστήμονες ερίζουν όχι τόσο για την αρχή της δημιουργίας του κόσμου – το «σωματίδιο του Θεού» και τα νεοανακαλυφθέντα βαρυτικά κύματα, ίσως δώσουν – έδωσαν πειστικές απαντήσεις – όσο για το μυστήριο της αρμονίας – ισορροπίας του σύμπαντος.

Από παλιά φιλόσοφοι, φυσικοί και θεολόγοι πασχίζουν να ανιχνεύσουν εκείνη τη δύναμη – στοιχείο που προκαλεί την κίνηση στο συμπαντικό κόσμο, επιφέρει την αλλαγή και την πρόοδο χωρίς να χάνεται η ισορροπία. Στην ομάδα των παραπάνω μελετητών προστέθηκαν και οι κοινωνιολόγοι  ως εκφραστές της αγωνίας – επιθυμίας των ανθρώπων να οριστούν και διατυπωθούν με σαφήνεια τόσο οι δυνάμεις της κοινωνικής αλλαγής και προόδου όσο και το πλαίσιο – μηχανισμοί πραγμάτωσης της κοινωνικής ισορροπίας και αρμονίας.

Πρώτος ιστορικά ο Ηράκλειτος διείδε και πρόβαλε ως αξίωμα την αέναη μεταλλαγή των πραγμάτων με το αποφθεγματικό «τα πάντα ρει». Συμπληρωματικά με την παραπάνω θέση ο σκοτεινός φιλόσοφος διατύπωσε και την άποψη πως στον κόσμο υπάρχει μια αρμονία – ισορροπία ως αποτέλεσμα των συνεχών συγκρούσεων και αντιθέσεων. Η γνωστή «ΠΑΛΙΝΤΟΝΟΣ ΑΡΜΟΝΙΑ» αποτυπώνει με τον πιο εναργή τρόπο τη δυναμική αλληλουχία των αντιθέσεων. «Εκ των διαφερόντων η «αρμονία» και «Το αντίξουν συμφέρον και εκ των διαφερόντων καλλίστην αρμονίαν» και Αρμονίη αφανής φανερής κρείττων». Η αρμονία, λοιπόν, (παλίντροπος ή παλίντονος) «όκωσπερ λύρης και τόξου».

 

Οι αντιθέσεις ως το «πρώτο κινούν»

Οι αντιθέσεις που δεν αποδομούν τη φυσική τάξη αλλά δημιουργούν τις αναγκαίες προϋποθέσεις για μια κίνηση – μεταβολή που καταλήγει στη σύνθεση – αρμονία και όχι στο χάος. Κι αυτό συμβαίνει γιατί οι αντιθέσεις στη βαθύτερη ουσία τους συνιστούν μια αδιαχώριστη ενότητα και γι’ αυτό καταλήγουν στη δημιουργική σύνθεση «ημέρα – νύχτα, ανηφόρα – κατηφόρα, πόλεμος – ειρήνη, θέρος – χειμώνας…». Οι αντιθέσεις στον αθέατο πυρήνα τους αλληλοσυμπληρώνονται και ισορροπούν παραπέμποντας στην κυκλική σχέση αλληλουχίας του κινέζου Λάο Τσε στο γνωστό «Γιν και Γιανγκ». Εξάλλου, όπως, θεωρεί και ο Ηράκλειτος: «Συναψίες όλα και ουχ όλα συμφερόμενον διαφερόμενον, συναδόν διάδον και εκ πάντων εν και εξ ενός πάντα».

Η διαφορά, λοιπόν, που ενυπάρχει στα αντίθετα πυροδοτεί την κίνηση και την αδιάκοπη φιλονικία μεταξύ των αντιθέσεων «πάντα κατ’ έριν γίνεσθαι». Ο άνθρωπος, δηλαδή, η κοινωνία και ο κόσμος δεν νοούνται έξω από τις αντιθέσεις και τις αντίρροπες δυνάμεις. Ένας ατέλειωτος δυισμός και μια πολλαπλότητα συνέχει τα πάντα (ψυχή – σώμα, άτομο – κοινωνία, αιτιοκρατία – αβεβαιότητα). Αυτήν την υπόγεια πάλη των αντίθετων δυνάμεων αποκρυσταλλώνει η γνωστή θεωρία του Εμπεδοκλή περί «Φιλότητας» και «νείκους». Η «φιλότης» (αγάπη, έρωτας, έλξη) βοηθά τα τέσσερα «ριζώματα» (πυρ, γη, ύδωρ, αέρας) να έλκονται και να ενώνονται. Αντίθετα το «νείκος» (έχθρα, έριδα, άπωση) διαλύει τις ενώσεις των ριζωμάτων.

Οι δύο αυτές κοσμογονικές δυνάμεις – φιλότης και νείκος – αν και επιφανειακά εδράζονται και τροφοδοτούνται μόνο από τη διαφορά, στο βάθος εκφράζουν μια ολότητα – ενότητα που διέπει το σύμπαν αλλά και κάθε οργανισμό (βιολογικό, κοινωνικό…). Η διαφορά, λοιπόν, προκαλεί την κίνηση – σύγκρουση των αντιθέτων οδηγώντας αυτά σε μια σύνθεση, που συνιστά μια νέα κατάσταση που, ωστόσο, εμπεριέχει στοιχεία κι από τις προϋπάρχουσες αντίθετες δυνάμεις. Έτσι, ανοίγει ο δρόμος της διαλεκτικής, μιας συνεχούς περιπέτειας – διαδικασίας έλξεων και απώσεων.

 

Οι θεωρητικοί της διαλεκτικής

Ο Αριστοτέλης ονόμασε το Ζήνωνα τον Ελεάτη πατέρα της διαλεκτικής. Τους προγόνους της διαλεκτικής (Ηράκλειτο, Ζήνωνα και Εμπεδοκλή) διαδέχτηκε ο Έγελος που πολύ αργότερα όρισε τη διαλεκτική κίνηση των πραγμάτων και της ιστορίας με το γνωστό σχήμα: ΘΕΣΗ – ΑΝΤΙΘΕΣΗ – ΣΥΝΘΕΣΗ. Με το σχήμα αυτό ο Έγελος θέλησε να ερμηνεύσει τα διαδοχικά στάδια ολοκλήρωσης του πνεύματος που λαμβάνεται ως πρωταρχικό στοιχείο και κυρίαρχο έναντι της ύλης.

Αργότερα οι Μαρξ – Ένγκελς απορρίπτοντας το ιδεαλιστικό περιεχόμενο της Εγελιανής φιλοσοφίας οικοδόμησαν τη διαλεκτική στη βάση της υλιστικής αντίληψης του ιστορικού προτσές και της εξέλιξης. Ο διαλεκτικός υλισμός αποτελεί μια οργανική ενότητα του υλισμού και της διαλεκτικής. Ξεκινάει από την άποψη ότι η ύλη είναι το μοναδικό θεμέλιο του κόσμου, παραδέχεται την καθολική αλληλουχία των πραγμάτων και των φαινομένων, την κίνηση και την εξέλιξη του κόσμου σαν αποτέλεσμα των εσωτερικών του αντιθέσεων.

Η διαλεκτική των Μαρξ – Ένγκελς βρίσκει δικαίωση στη θεωρία περί πάλης των τάξεων που συνιστά και τη βαθύτερη αιτία της κοινωνικής εξέλιξης. «Η ιστορία κάθε μέχρι τώρα κοινωνίας είναι η ιστορία ταξικών αγώνων… Ελεύθερος και δούλος, Πατρίκιος και Πληβείος, βαρώνος και δουλοπάροικος, πρωτομάστορας και παραγιός, με μια λέξη καταπιεστής και καταπιεζόμενος βρισκόντουσαν συνεχώς σε αμοιβαία αντίθεση…» (Κομμουνιστικό μανιφέστο).

Η αλλαγή, επομένως, και η πρόοδος του κόσμου απορρέει από την παραγόμενη σύνθεση – νοούμενη ως ενότητα και αρμονία – που παράγει πάντα το καλύτερο αποτέλεσμα. Αρχικά γιατί μορφοποιεί το νέο που υπάρχει ως δυνατότητα στη διαπάλη των αντιθέσεων. Επίσης, η σύνθεση λειτουργεί ως αποχετευτικός αγωγός όλων των αρνητικών της αέναης σύγκρουσης. Απορροφά, δηλαδή, όλα αυτά και δεν τα αφήνει να λειτουργήσουν από μόνα τους ως καταστροφικές δυνάμεις, αλλά τα μετασχηματίζει σε δυναμικά στοιχεία μια νέας κατάστασης.

 

Η εναντιοδρομία και ο Jung

Τις θέσεις του Ηράκλειτου για την συνένωση – ισορροπία των αντιθέτων υιοθέτησε και ο Karl Jung στην ψυχοθεραπεία. Ο νόμος της εναντιοδρομίας – ως μία προσπάθεια επικοινωνίας και ισορροπίας μεταξύ του συνειδητού (λογική…) και του ασυνείδητου (αρχέγονες ορμές) – συνέβαλε σημαντικά στην αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου, στο βαθμό που αποδέχτηκε και ενσωμάτωσε τη «φωτεινή» και τη «σκοτεινή» πλευρά του εαυτού του. Ο νόμος της εναντιοδρομίας, σύμφωνα πάντα με τον Jung μάς βοηθά να επικοινωνούμε καλύτερα με τα αντίθετα στοιχεία – κομμάτια του εαυτού μας και να μην εθελοτυφλούμε. Μας βοήθησε να συμφιλιωθούμε με τις αντιθέσεις μας και όχι να τις βλέπουμε και να τις ψέγουμε μόνο στους άλλους.

«Οτιδήποτε μάς εκνευρίζει στους άλλους, μπορεί να οδηγήσει στην κατανόηση του εαυτού μας» (C. G. Jung).

Χωρίς, λοιπόν, τη διαφορά και τις αντιθέσεις η φύση, η ζωή και ο πολιτισμός θα είχαν περιπέσει σε παρακμή και σε σήψη. Η διαφορά – οι αντιθέσεις συνιστούν το «πρώτο κινούν» της ζωής και της εξέλιξης. Οι αντιθέσεις που εκδηλώνονται κατά καιρούς στην κοινωνία δεν πρέπει να τρομάζουν. Είναι καθήκον του κάθε ανθρώπου χωριστά αλλά και της κοινωνίας γενικότερα να συνθέτει αυτές τις αντιθέσεις και να μην τις αφήνει να οδηγούν σε χαώδεις καταστάσεις: «Η ενότητα χωρίς της διαφορά είναι ταυτότητα, η διαφορά χωρίς ενότητα είναι – προκαλεί το χάος».

 

Προς επίρρωση όλων των παραπάνω συνδράμει και η διαπίστωση των Πυθαγορείων περί «αρμονίας» που προκύπτει από την ενοποίηση της πολλαπλότητας του όλου και τη σύμπνοια των διχογνωμιών. Θεωρούσαν, δηλαδή, πως η πραγματικότητα διέπεται από δυναμικές διαλεκτικές αντιθέσεις, του τύπου: «περιττόν – άρτιον», «εν – πλήθος», «ηρεμούν – κινούμεμον», «φως – σκότος».

Στόχος, λοιπόν, η «παλίντονος αρμονία» ως σύνθεση των αντιθέσεων και όχι η απόκρυψή τους. Στη ζωή καθετί γεννάει το αντίθετό του.

«Όταν όλοι τραγουδούν την ίδια νότα, δεν παράγεται αρμονία»