Σύγκρουση Πολιτισμών: Εικόνα vs Λόγος

«Δε βλέπεις ότι ο όλος σκοπός της Νέας Ομιλίας είναι να στενέψει τα όρια της σκέψης; Στο τέλος θα κάνουμε κυριολεκτικά αδύνατο το έγκλημα της σκέψης, γιατί δεν θα υπάρχουν λέξεις για να το εκφράσει κανείς» («1984», Όργουελ)

Πολλοί είναι εκείνοι που χαρακτηρίζουν τον αιώνα ως αιώνα ανακατατάξεων, συνεχών αλλαγών, μετασχηματισμών και ρήξεων. Οι συγκρούσεις αισθητοποιούνται σε όλα τα επίπεδα της οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής ζωής. Η προβληθείσα θέση για «σύγκρουση πολιτισμών» φαίνεται να επιβεβαιώνεται από μία σειρά γεγονότων που εμπνέουν ανησυχία για το μέλλον και γεννούν προβληματισμούς για τον πολιτισμό του Homo Sapiens. Η μεγαλύτερη, όμως, σύγκρουση συντελείται ανάμεσα στον «πολιτισμό της εικόνας» και στον «πολιτισμό του γραπτού λόγου».

 

Ο εικονικός λόγος

Οι κατήγοροι του «πολιτισμού της εικόνας» προβάλλουν με έμφαση τα αρνητικά και τις τεχνικές του. Ιδιαίτερα επισημαίνεται το στοιχείο του εντυπωσιασμού του «φευγαλέου» και της επιδερμικής παρουσίασης των γεγονότων. Προβάλλονται «εύπεπτες» ειδήσεις όπου κυριαρχεί το «χρώμα» και ο συνθηματικός λόγος. Ο «εικονικός λόγος» ενεργοποιεί το συναίσθημα και την όραση, ενώ, αντίθετα απενεργοποιεί τους μηχανισμούς της σκέψης. Έτσι ο δέκτης οδηγείται στην άκριτη αποδοχή ή απόρριψη των μηνυμάτων που του παρέχονται αφειδώς και «εξουσιαστικά» από τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης. Οι χειριστές της εικόνας στοχεύουν στην πειθώ με εργαλείο την επανάληψη της ίδιας «εικόνας» ενός γεγονότος. Αυτό συντελεί στη μεγέθυνση του γεγονότος μέσα από τη δραματοποίηση των επί μέρους λεπτομερειών του. 

Επιπρόσθετα, ο «εικονικός λόγος» συμβάλλει στην ταύτιση του «φαίνεσθαι» με το «είναι» ενός  γεγονότος. Ο δέκτης, δηλαδή, αδυνατεί να διακρίνει τα όρια ανάμεσα στην πραγματικότητα ενός γεγονότος και της «εικονικής» αναπαράστασής του. Η εικόνα δίνει πάντα με αποσπασματικό τρόπο την πραγματικότητα με αποτέλεσμα ο δέκτης να έχει μια αποσπασματική γνώση γι’ αυτήν. Ο αποσπασματικός, όμως, τρόπος με τον οποίο ο δέκτης συλλαμβάνει, κατανοεί, ερμηνεύει και γνωρίζει την πραγματικότητα οδηγεί και στο φτώχεμα της σκέψης. Εξάλλου, από το σύγχρονο άτομο απουσιάζει ο κώδικας επεξεργασίας και ερμηνείας της πληθώρας των μηνυμάτων τα οποία καθημερινά κατακλύζουν τη συνείδησή του κι αυτό έχει ως συνέπεια την αποδυνάμωση όλων των νοητικών λειτουργιών και αντιδράσεων. 

«Η εικόνα προκαλεί στην αρχή μια υπερδιέγερση που τελικά συνοδεύεται από μία γενική αδιαφορία, το μαζικό υπνωτισμό, μία απεργία συνειδήσεων» (Έντσενμπέργκερ).

 

Αξιοσημείωτο, επίσης, είναι το γεγονός πως το ηλεκτρονικό μέσο δεν επιβάλλει μόνο το είδος των θεμάτων αλλά και τον τρόπο – ρυθμό «ανάγνωσης» αυτών. Η «εικονική απόδοση» ενός θέματος δεν αφήνει περιθώρια επιλογών στο δέκτη και τον παρασύρει στους δικούς της ρυθμούς, στους ρυθμούς, δηλαδή, του εντυπωσιασμού, της επιδερμικής ανάλυσης, της απόκρυψης του ουσιώδους και της διέγερσης του θυμικού. 

Απέναντι στον εικονικό λόγο είμαστε «μόνοι» αλλά ταυτόχρονα και «μαζί» με άλλους. Ένα τεράστιο ανομοιογενές πλήθος ανθρώπων – δεκτών μετασχηματίζεται σε μάζα και συνιστά ένα ιδανικό κοινό για πλύση εγκεφάλου και χειραγώγηση. Ο εικονικός λόγος καταργεί το διάλογο – ακόμη και τον εσωτερικό – αφού η συνεχής εναλλαγή εικόνων και θεμάτων δεν αφήνουν στο δέκτη να αρθρώσει – προβάλλει τον αντίλογό του. Ο δέκτης περιπίπτει σε μία κατάσταση παθητικοποίησης κι αυτό επιφέρει μοιραία την πνευματική νάρκωση. Γενικότερα η παρακολούθηση της εικόνας λειτουργεί ισοπεδωτικά στις ατομικές ιδιαιτερότητες και γεννά τάσεις κομφορμισμού.  

 

Ο έντυπος λόγος

Στον «εικονικό ιμπεριαλισμό» αντιπαρατίθεται ο «έντυπος λόγος», αν και τα όπλα του είναι τα γνωστά – παραδοσιακά. Οι υπέρμαχοι του «πολιτισμού του γραπτού λόγου» - όσο κι αν διαβλέπουν την ήττα τους – εκθειάζουν με πάθος την αξία του. Ειδικότερα τονίζουν πως ο γραπτός λόγος αναλύει και εμβαθύνει στον πυρήνα των γεγονότων αποφεύγοντας τον εντυπωσιασμό και το επιδερμικό. Το ουσιώδες αναδύεται μέσα από τη λεπτομερή επεξεργασία όλων των συνιστωσών ενός γεγονότος. 

Το γραπτό κείμενο προσπαθεί να πείσει με εργαλεία τη λογική και την απόδειξη. Το γεγονός προβάλλεται στην ολότητά του και όχι αποσπασματικά. Στην κατανόηση και ερμηνεία του γραπτού λόγου συνδράμουν τόσο η αναλυτική όσο και η συνθετική σκέψη. Ενεργοποιούνται όλες οι νοητικές δυνάμεις του δέκτη και επιστρατεύονται η αυτοσυγκέντρωση και η αυτοπειθαρχία. Ο γλωσσικός πλούτος και το εύρος της σκέψης αποτελούν τις βασικές προϋποθέσεις για την πρόσληψη και ερμηνεία των μηνυμάτων του έντυπου λόγου.

 

Ένα άλλο στοιχείο που συνιστά και βασικό όπλο του «πολιτισμού του γραπτού λόγου» είναι η ελευθερία του αναγνώστη στην επιλογή του θέματος. Ο αναγνώστης, δηλαδή, ανάλογα με τα ενδιαφέροντά του θα επιλέξει το κείμενο που θα διαβάσει. Ο ίδιος ο αναγνώστης θα επιλέξει πάλι το χρόνο αλλά και το ρυθμό ανάγνωσης, σημαντικό επίσης κρίνεται και το στοιχείο της ελεύθερης επιλογής του χώρου της ανάγνωσης. 

Απέναντι στο γραπτό κείμενο ο δέκτης αισθάνεται κυρίαρχος και με αυτοπεποίθηση. Απέναντι στο κείμενο είμαστε «μόνοι» χωρίς αυτή η μοναξιά να έχει διαβρωτικό χαρακτήρα. Η επικοινωνία με το κείμενο είναι μία «άκρως» προσωπική υπόθεση και προϋποθέτει μία κατάσταση εγρήγορσης. Η ανάγνωση είναι ένας προσωπικός αγώνας για ενημέρωση και γνώση. Αναδεικνύει τις πνευματικές και  ιδεολογικές αναζητήσεις του δέκτη καθώς και τις ποικίλες ιδιαιτερότητές του (πολιτικές, κοινωνικές, αισθητικές…). Η «διαφορετικότητα» του ανθρώπου καλλιεργείται αποτελεσματικότερα με την ανάγνωση και λιγότερο ή καθόλου με τη θέαση. 

«Η εικόνα επιβάλλει έναν τρόπο ύπαρξης εικονολαγνικό. Όπου βλέπω ισοδυναμεί με κατανοώ. Και όπου ο άνθρωπος παύει να είναι λόγος, τα πάθη του, οι επιθυμίες του… τα χάσματα της λογικής του και γίνεται η επιφάνεια, το προσωπείο του» (Φωτεινή Τσαλίκογλου).

Τέλος, ο γραπτός λόγος επιβάλλει το «διάλογο» του αναγνώστη με το κείμενο. Ο αναγνώστης, δηλαδή, δεν υιοθετεί κάθε τι άκριτα αλλά μετά από ένα εσωτερικό διάλογο. Συμφωνεί ή διαφωνεί με τις θέσεις του συγγραφέα, συγκρίνει, αξιολογεί, απορρίπτει ή αποδέχεται. Το κείμενο, δηλαδή, λειτουργεί ως διεγερτικό στη σκέψη του δέκτη κι αυτό συντελεί στην ολόπλευρη καλλιέργεια των πνευματικών του αρετών (κρίση, αντίληψη…).

 

Κατά την ανάγνωση θρυμματίζονται οι απολυτότητες κι αποφεύγονται οι «φανατισμοί». Η ανάγνωση διακονεί τη μετριοφροσύνη, τη διαλλακτικότητα και την ανεκτικότητα. Η ανάγνωση είναι η μόνη πράξη και ο μόνος «αγώνας» χωρίς βία και καταστολή. Στην ανάγνωση πάλλονται ο ψυχοσυναισθηματικός και πνευματικός κόσμος. Ο στοχασμός και οι αιώνιες αλήθειες, το θάμπωμα του παρελθόντος και η απορία του μέλλοντος, η ίδια η ζωή και το ανθρώπινο πνεύμα συναντώνται με μοναδικό και ανεπανάληπτο τρόπο στις σελίδες του κειμένου γονιμοποιώντας κατά θετικό τρόπο τη συνείδηση του αναγνώστη. Έτσι, διαμορφώνεται το συνειδητοποιημένο άτομο και ο ενεργός – υπεύθυνος πολίτης.

 

Μία διαρκής σύγκρουση

Από τα παραπάνω λοιπόν καταδεικνύεται πως η «σύγκρουση» των δύο αυτών πολιτισμών θα είναι μακροχρόνια και η έκβαση αβέβαιη. Το οπλοστάσιο και των δύο πολιτισμών είναι ανεξάντλητο και οι υπερασπιστές διακρίνονται από θέληση και πείσμα. Οι «φίλοι» του γραπτού λόγου εγκαλούν την εικόνα πως δεν παράγει ιδέες αλλά παράγει και προβάλλει ιδεολογήματα. Αντίθετα, οι οπαδοί του εικονικού λόγου προβάλλουν το στοιχείο της αμεσότητας και της ζωντάνιας που χαρακτηρίζει την τεχνική του. Ο εικονικός λόγος ευαγγελίζεται την ευχάριστη γνώση σε αντίθεση με το «δύσπεπτο» χαρακτήρα του έντυπου λόγου. 

Η εικόνα, για τους εχθρούς του εικονικού λόγου, απευθύνεται αλλά και κατασκευάζει ένα ευρύ κοινό, υποχρεωτικά μαζικό, αδιαφοροποίητο, παθητικό και ανενεργό. Αντίθετα, ο γραπτός λόγος μπορεί να υπερηφανεύεται ότι απευθύνεται σε κοινό με σκέψη, συνείδηση και «ταυτότητα». Μπορεί να κουράζει αλλά ωφελεί. Η εικόνα κάνει τους τηλεθεατές να μετεωρίζονται ανάμεσα σε μια στιγμιαία και επιδερμική συγκίνηση και στην ψυχή αδιαφορία της παραίτησης.

 

Αντίθετα, ο γραπτός λόγος καλλιεργεί τη σταθερότητα σε σκέψεις, ιδέες, και αξίες δοκιμασμένες στο καμίνι του χρόνου. Η εικόνα γεννά την αποσπασματική σκέψη, το διακεκομμένο λόγο, την ανάπηρη έκφραση και τον κίνδυνο να εμφανιστούν οι άναρθρες κραυγές ως κώδικας επικοινωνίας. Στην αντίπερα όχθη ο γραπτός λόγος πειθαρχεί τη σκέψη, την πλουτίζει, τη γονιμοποιεί και διευκολύνει τη γλωσσική επικοινωνία. 

Η εικόνα κατασκευάζει «χειροκροτητές» ενώ ο γραπτός λόγος «στοχαστές». Η εικόνα ενεργοποιεί απωθημένες επιθυμίες, αφυπνίζει ανικανοποίητες ανάγκες και γενικά δραστηριοποιεί όλες εκείνες τις πλευρές του εσωτερικού μας κόσμου που μένουν καθημερινά καθηλωμένες και ανέκφραστες κάτω από την τυρρανική εξουσία της λογικής. Αντίθετα, ο «πολιτισμός του γραπτού λόγου» ηθικοποιεί τα άλογα πάθη και δίνει διέξοδο στις υγιείς και ανθρώπινες επιθυμίες που αισθητοποιούν την ποιότητα του ανθρώπου ως έλλογου και αυτοκυριαρχούμενου όντος. Το κείμενο επιδρά επιεικώς στο νευρικό σύστημα και όχι με την βαρβαρότητα που επιτίθενται σ’ αυτό ο ήχος και η εικόνα.

 

Οι αντοχές του έντυπου λόγου

Πολλοί είναι εκείνοι που προφητεύουν το τέλος του «πολιτισμού του γραπτού λόγου» μπροστά στην επέλαση «του πολιτισμού της εικόνας». Χαρακτηρίζουν το γραπτό κείμενο ως προϊόν συντήρησης οι εχθροί του, ενώ οι υπερασπιστές του εξαίρουν τον επαναστατικό του ρόλο στον ανθρώπινο πολιτισμό. Γιατί, όπως τονίζουν, εάν πατρίδα του καθενός είναι η γλώσσα του, μητέρα του καθενός είναι η γραφή του. Αν και φίλεχθρες προς την ανάγνωση οι σύγχρονες κοινωνίες και επιρρεπείς στην οπτικοακουστική επικοινωνία δεν μπορούν να υποτιμήσουν το δυναμισμό του γραπτού λόγου. 

Όσο κι αν προοδεύσει η τεχνολογία, όσο και να πλανεύει και σαγηνεύει η ηλεκτρονική το «κείμενο» παραμένει αγέραστο, με την ίδια πνευματική ακτινοβολία. Με το κείμενο δε χάνεις, αλλά βρίσκεις τον εαυτό του. Δεν αποκόβεσαι, αλλά επικοινωνείς με τους άλλους. Ο γραπτός λόγος οδηγεί στις ρίζες του πνεύματος. Εκεί που νιώθει κανείς το μεγαλείο του να είναι άνθρωπος. Βοηθάει στην αυτοσυγκέντρωση και την περισυλλογή, αγαθά που σχεδόν λησμονήθηκαν στην εποχή μας.

 

Μπορεί βέβαια στην εποχή μας οι «εικονολάτρες» και οι οπαδοί του «πολιτισμού της εικόνας» να πληθαίνουν, μπορεί «χωρίς αμφιβολία η εποχή μας να προτιμά την εικόνα από το αντικείμενο, το αντίγραφο από το πρωτότυπο, την αναπαράσταση από την πραγματικότητα, το φαινόμενο από το είναι» (Φόϋερμπαχ), δεν παύει όμως και ο «πολιτισμός του γραπτού λόγου» να καλλιεργεί τα δικά του αντισώματα στη μεγάλη «σύγκρουση των πολιτισμών».