Αλλοτρίωση: Μία μορφή λωτοφαγίας

α. «Ουδ’ άρα Λωτοφάγοι μήδον θ’ / ετάροισιν όλεθρον / ημετέροις, αλλά σφι δόσαν / λωτοίο πάσασθαι / των δ’ ος τις λωτοίο φάγοι / …αλλ’ αυτού βούλοντο μετ’ / ανδράσι Λωτοφάγοισι / λωτόν ερεπτόμενοι μενέμεν / νόστου τε λαθέσθαι» (Ομήρου Οδύσσεια, ι. 91-99).^­

β. «ίνα πάγχυ / λαθοίατο πατρίδος αίης / …αυτίκ’ έπειτα / ράβδω πεπληγυίαν κατά συφεοίσιν εέργνυ / οι δε συών μεν έχον κεφαλάς / φωνήν τε τρίχας τε / και δέμας, αυτάρ νους ήν / έμπεδος, ως το πάρος περ» (Ομήρου Οδύσσεια, κ. 235-240).^­­

Κάθε προσπάθεια ορισμού ή κατανόησης του φαινομένου της αλλοτρίωσης δεν προϋποθέτει μόνο την ανάγνωση των «ιερών τεράτων» της παγκόσμιας σκέψης, όπως του Ρουσσώ, του Hegel, του Μαρξ ή του Φρόϋντ αλλά και του Ομήρου και ιδιαίτερα της Οδύσσειας (αποσπάσματα α και β). Αυτό εξάλλου επιτάσσει και η διακειμενικότητα σύμφωνα με την οποία κάθε κείμενο συνομιλεί με άλλα κείμενα.

 

Μία γρήγορη και επιφανειακή ιχνηλάτηση της έννοιας αλλοτρίωση μάς αποκαλύπτει την απώλεια κάποιου ή κάποιων βασικών συστατικών στοιχείων της προσωπικότητας του ανθρώπου. Αυτό σημαίνει πως ο αλλοτριωμένος χάνει την αυθυπαρξία του, διχάζεται και καθίσταται έρμαιο ξένων δυνάμεων. Αυτός ο διχασμός του ανθρώπινου προσώπου απομακρύνει τον άνθρωπο από τον εαυτό του, από τους συνανθρώπους του κι από το περιβάλλον (φυσικό και κοινωνικό).

Ως ένα βαθμό η αλλοτρίωση συνιστά μία μορφή σχιζοφρένειας, που ο άρρωστος δεν μπορεί να ξεχωρίσει το κίβδηλο – απατηλό από το αληθινό – πραγματικό. Είναι μία διαρκής πάλη ανάμεσα στο Αυτό (id) (αντιπρόσωπο του ασυνειδήτου) και στο Υπερ – Εγώ. Τα ένστικτα και τις ορμές που επιζητούν την άμεση και άμετρη ικανοποίηση τα αντιμάχεται ο κοινωνικός και ηθικός έλεγχος της συνείδησης του Υπερ - Εγώ.

 

Οι Λωτοφάγοι και η Κίρκη

Οι σύντροφοι του Οδυσσέα τρώγοντας λωτούς αλλοτριώθηκαν στο βαθμό που δεν επιθυμούσαν πλέον την επιστροφή στην πατρίδα τους που αποτελούσε και το βασικό τους στόχο και δομικό στοιχείο της ταυτότητάς τους («νόστου τε λαθέσθαι»). Ανάλογη είναι και η περίπτωση των συντρόφων του Οδυσσέα στο νησί της Κίρκης που τους μετατρέπει σε χοίρους με αποτέλεσμα να χάσουν την επιθυμία για επιστροφή στην πατρίδα τους («ίνα πάγχυ λαθοία το πατρίδος αίης»)

 

Για τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του ο «νόστος» προσδιόριζε σε απόλυτο βαθμό κάθε πράξη ή σκέψη τους και αποτελούσε το σταθερό κρηπίδωμα της ψυχοδομής τους. Όταν, όμως, οι λωτοί και το ραβδί της Κίρκης άλλαξαν τη μορφή και το «πνεύμα» των συντρόφων του Οδυσσέα, τότε έσβησε και η επιθυμία της επιστροφής στην πατρίδα. Οι σύντροφοι έγιναν «άλλοι», «ξένοι» προς τον εαυτό τους, αλλότριοι ® αλλοτριώθηκαν.  

 

Ρουσσώ, Έγελος, Μαρξ, Φρόϋντ, Υπαρξιστές και Αλλοτρίωση

Στην αλλοτρίωση ο Ρουσσώ είδε την έκπτωση του ανθρώπου από τη φυσική του πρωτόγονη κατάσταση σε αυτήν της κοινωνικής συμβίωσης: «Ο φυσικός άνθρωπος ζει μέσα στον εαυτό του, ο κοινωνικός άνθρωπος είναι, αντίθετα, πάντοτε έξω από τον εαυτό του».

Ο Έγελος στην αλλοτρίωση διέγνωσε την αποπνευματοποίηση του ανθρώπου και τη ρήξη του με το απόλυτο πνεύμα. Σύμφωνα και με το σχήμα Θέση – Αντίθεση – Σύνθεση ο Έγελος ερμήνευσε με διαλεκτικό τρόπο την πορεία του ανθρώπου: Θέση (παράδεισος) – Αντίθεση (έκπτωση – εκδίωξη από τον παράδεισο) – Σύνθεση (επανένωση – επιστροφή – επανασύνδεση…).

Ο Μαρξ ερμήνευσε την αλλοτρίωση ως αποτέλεσμα των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων του ανθρώπου στο καπιταλιστικό σύστημα. Σύμφωνα με αυτήν την ερμηνεία το «προϊόν εργασίας» στέκεται απέναντι από τον «παραγωγό» σαν μία ξένη δύναμη. Για τον Μαρξ η αλλοτρίωση είναι παράγωγο της ταξικής διαστρωμάτωσης της κοινωνίας και θα αρθεί σε μα μελλοντική αταξική – κομμουνιστική κοινωνία.

 

Ο Φρόϋντ στην αλλοτρίωση διέβλεψε την αέναη πάλη του «Εκείνου» (id) με το αυστηρό Υπερ – Εγώ. Για τον πατέρα της ψυχανάλυσης ο «πολιτισμός» συνιστά για τον άνθρωπο «πηγή δυστυχίας» γιατί ο άνθρωπος καταπιέζει τα ένστικτα και τις ορμές του (ασυνείδητο) στο όνομα της κοινωνικής συνύπαρξης και της «κοινωνικής ηθικής».

Οι Υπαρξιστές (Χάϊντεγκερ, Σαρτρ…) έδωσαν μία άλλη διάσταση στο περιεχόμενο της αλλοτρίωσης επισημαίνοντας την ευθύνη τόσο του κοινωνικού περιβάλλοντος όσο και του ίδιου του ανθρώπου: «καθένας μας μοιάζει να έχει ριχτεί τυχαία σ’ έναν ξένο, αφιλόξενο κόσμο, όπου πρέπει μόνος του, αποκομμένος από τις καθιερωμένες αξίες και αποξενωμένος να προσπαθήσει να δημιουργήσει τον εαυτό του».

 

Η αλλοτρίωση σήμερα

Αν θελήσουμε να διερευνήσουμε το φαινόμενο της αλλοτρίωσης στον παρόντα χρόνο (εγχρονισμός) θα πρέπει να λάβουμε υπόψη κάποιες αναγκαίες παραδοχές:

Ο σύγχρονος άνθρωπος στη διαχρονική του πορεία εκμεταλλευόμενος στο έπακρον το δώρο της λογικής πέτυχε ένα υψηλό επίπεδο πολιτισμού. Η δημιουργικότητά του καθοδηγούμενη από την επιστήμη και την τεχνολογία κατέστη η γενεσιουργός αιτία κοσμογονικών αλλαγών μέσα από τις οποίες αναδύθηκαν νέες πραγματικότητες με στόχο την υπηρέτηση του ανθρώπου – δημιουργού.

 

Ωστόσο, στην πορεία του χρόνου οι ίδιες αυτές πραγματικότητες αντί να τον υπηρετούν τον υποσκελίζουν και τον καταδυναστεύουν. Έτσι, το σύγχρονο άτομο αυτοεγκλωβίστηκε στις ίδιες τις πραγματικότητες που το ίδιο «φιλοτέχνησε» και αδυνατεί πλέον να τις ελέγξει. Οι πραγματικότητες αυτές αποτελούν μία ξένη δύναμη έξω και πάνω από τη βούληση του ανθρώπου. Τον ποδηγετούν και ροκανίζουν την αυτοβουλία, το αυτεξούσιον και την ελευθερία του. Όλα αυτά πλέκουν τον ιστό της σύγχρονης αλλοτρίωσης. Ειδικότερα:

·    Η κοινωνική πραγματικότητα με τους θεσμούς, τους νόμους, τα πρότυπα, τις αξίες και τις συμβατικότητές της περιορίζει την αυτονομία του ατόμου και το αλλοτριώνει.

·    Το καταναλωτικό πρότυπο ζωής – βιωμένο ως βιοθεωρία – απορροφά κάθε ενέργειά του και το αφυδατώνει (το άτομο) από κάθε στοιχείο πνευματικότητας. Επέρχεται μία διάσπαση της ενότητας της ανθρώπινης ύπαρξης: Βιολογική vs Πνευματική… Αλλοτρίωση.

 

·    Η οικολογική καταστροφή, προϊόν της ανθρώπινης αλαζονείας, απειλεί τα ίδια τα βάθρα της βιολογικής του ύπαρξης – επιβίωσης. Το φυσικό περιβάλλον αντιμετωπίζεται ως κάτι ξένο και όχι ως πηγή ζωής. Η άλλη μορφή της αλλοτρίωσης.

·    Τα Επιστημονικά και Τεχνολογικά επιτεύγματα ξέφυγαν από τον έλεγχο της ανθρώπινης ηθικής και τείνουν να αυτονομηθούν στο όνομα της «ουδετερότητας» ή του ιδεολογήματος «η επιστήμη για την επιστήμη». Ο δημιουργός αποξενώνεται από τα δημιουργήματά του, μηχανοποιείται και υπηρετεί δουλικά το τεχνολογικό πνεύμα.

·    Οι μεγαλουπόλεις ευνοούν τη μαζοποίηση, συνθλίβουν το πρόσωπο και κλώθουν ένα νέο τύπο ανθρώπου, του μαζάνθρωπου, χωρίς ταυτότητα και προσωπική συνείδηση. Έναν άνθρωπο που τρέφεται από τη μαζική κουλτούρα και υποκύπτει στο τυποποιημένο και στο ευτελέστερο. Ο ορισμός της αλλοτρίωσης.

·    Τα φιλοσοφικά ρεύματα με τον απόλυτο ορθολογισμό τους ή ενίοτε με τον ισοπεδωτικό σκεπτικισμό ή σχετικισμό τους αποξενώνουν τον άνθρωπο από κάθε στοιχείο βαθύτερης γνώσης και στοχασμού και μεταφυσικών ερωτημάτων. Αποδομούν κάθε βεβαιότητα και κάθε σταθερό σημείο αναφοράς. Αυτή η σύγχυση διασπά την ενότητα του ανθρώπου και επωάζει την αλλοτρίωση.

·    Η ηθική που κάποτε αποτελούσε σταθερό σημείο αναφοράς υποβαθμίστηκε, σχετικοποιήθηκε και αντικαταστάθηκε από τον εγωϊστικό ωφελιμισμό. Ο «ηθικός νανισμός» είναι η άλλη όψη της σύγχρονης αλλοτρίωσης.

Στον κατάλογο αυτών των πραγματικοτήτων μπορούν να προστεθούν η παντοδυναμία των Μ.Μ.Ε., οι πολυποίκιλοι φανατισμοί και οι παντοειδείς ιδεοληψίες που υφαίνουν τη σύγχρονη δουλεία του ανθρώπου.

 

 

Όλες, λοιπόν, οι παραπάνω πραγματικότητες λειτουργούν ως δυνάστες και όχι ως διάκονοι του ανθρώπου. Κατατρώγουν κάθε ίχνος εσωτερικής ελευθερίας και σηματοδοτούν τον νέο εξανδραποδισμό του ανθρώπου. Ο άνθρωπος – δημιουργός κατέστη δημιούργημα των δημιουργημάτων του. Η αλλοτρίωση είναι το επόμενο στάδιο. Η έκπτωση του ανθρώπου.

­ α. «Και οι Λωτοφάγοι δεν μελέτησαν κακό  / στους συντρόφους μας / κανένα, μονάχα τους έδιναν λωτό ν’ / απογευτούνε / κι όποιος τον καρπό γευόταν / …αλλά εκεί  ήθελε να μείνει / με τους Λωτοφάγους λωτό να  γεύεται / κι ολότελα το γυρισμό (στην πατρίδα) ξεχνούσε».

­­ β. «…την πατρίδα τους για / πάντα να ξεχάσουν /  σε μια στιγμή τους δίνει με το ραβδί της, και τους έκλεισε στα χοιρομάντρια μέσα  / χοίρου κορμί απίχτησαν όλοι τους / φωνή, κεφάλι, τρίχες, / μόνο που κράτησαν αθόλωτο το νου τους, / ως και πρώτα».

ΧΡΗΣΙΜΑ ΆΡΘΡΑ

1.     «Αλλοτρίωση: Η έκπτωση του ανθρώπου», Ηλία Γιαννακόπουλου, protagon.gr.

2.     «Αλλοτρίωση: Μορφές και επίπεδα», Ηλία Γιαννακόπουλου, διαδίκτυο.