Η Ελλάδα γιορτάζει το παρελθόν……

«Κάθε κοινωνία, κάθε άτομο ζει «διαλεκτικοποιώντας» τη σχέση παρελθόν / παρόν / μέλλον, στην οποία καθένας από τους όρους τροφοδοτείται από τους άλλους δύο. Οι παραδοσιακές κοινωνίες ζούσαν το παρόν και το μέλλον τους σύμφωνα με τις εντολές του παρελθόντος. Οι κοινωνίες «υπό ανάπτυξη» ζούσαν μέχρι πρόσφατα με το αίτημα του μέλλοντος, ενώ συγχρόνως προσπαθούσαν να διασώσουν το ιδιαίτερο παρελθόν τους και να τακτοποιήσουν κουτσά-στραβά το παρόν τους. Οι πλούσιες κοινωνίες ζούσαν ταυτόχρονα με τις εντολές του παρόντος και του μέλλοντος και έβλεπαν με χαρά και κατόπιν μελαγχολία, το παρελθόν τους να απομακρύνεται» (Εντγκάρ Μορέν, «Γη – Πατρίδα»).

Ο εορτασμός και οι εκδηλώσεις για τα 2500 χρόνια από τη μάχη των Θερμοπυλών και τη ναυμαχία της Σαλαμίνας και για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821 πέραν όλων των άλλων - αυτονόητων και μη - εγείρει και συζητήσεις για την ανάγκη, τη σκοπιμότητα και το προσδοκώμενο όφελος από όλα αυτά.

Τα κίνητρα και οι προβαλλόμενοι λόγοι καθίστανται κατανοητά στο βαθμό που ως λαός και ως έθνος συνειδητοποιούμε σε ποια κατηγορία κοινωνιών ανήκουμε, σύμφωνα με τη θέση του Μορέν. Αυτό ίσως θα μας διευκολύνει για τον τρόπο που επιλέγουμε να διαχειριστούμε το παρελθόν.

Η διαχείριση του παρελθόντος

Η σύγχρονη Ελλάδα θεωρούμενη ως χώρα - κοινωνία «υπό ανάπτυξη» ζει με την αγωνία του μέλλοντος γαντζωμένη γερά στο «ένδοξο» παρελθόν αλλά και προσπαθώντας να τακτοποιήσει το χαοτικό παρόν. Αυτή η τριχοτόμηση αντανακλά και το υπαρξιακό πρόβλημα της Ελλάδας. Αδυνατώντας, δηλαδή, να κάνει το μεγάλο άλμα προς τα εμπρός (μέλλον) αναλίσκεται σε χρονοβόρες και πολιτικά ατελέσφορες ενέργειες για την επιβίωσή της στον παρόντα χρόνο λοξοκοιτώντας επίμονα στο χθες (παρελθόν).

Βέβαια όλοι οι λαοί και τα έθνη αρέσκονται κατά καιρούς να επιστρέφουν στο παρελθόν τους, όταν αισθάνονται την ανάγκη να αυτοπροσδιοριστούν μπροστά σε ένα περιβάλλον που δρα διαβρωτικά στη διατήρηση της εθνικής τους ταυτότητας.

«Οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα στο παρελθόν τους, ακριβώς όμως έχουν δικαίωμα και να το απαρνούνται. Η ιστορία είναι ένας από τους πολλούς τρόπους για την ανάκληση αυτού του παρελθόντος και τη δημιουργία μιας πολιτισμικής ταυτότητας. Είναι επίσης ο δρόμος που οδηγεί στις εμπειρίες και τον πλούτο του παρελθόντος άλλων πολιτισμών». (Συμβούλιο της Ευρώπης, Οδηγία 1283 του 1996).

Γιατί επιστροφή στο παρελθόν…

Καθένας θα μπορούσε να υποψιαστεί και να καταγράψει τα κίνητρα και τους υπόρρητους λόγους και προσδοκίες για την επιστροφή στο παρελθόν μέσα από πανηγυρικές εκδηλώσεις.

Ο Χρήστος Γιανναράς θεωρεί πως η επιστροφή και η προστασία του παρελθόντος συνιστά μία αυτονόητη «κατηγορική προστακτική». Ειδικότερα διακρίνει τις παρακάτω ανάγκες που κατευθύνουν το βλέμμα μας στο παρελθόν: Τη χρηστική ανάγκη (αξιοποίηση του παρελθόντος), την ψυχολογική - συναισθηματική ανάγκη (η σύνδεση με τις ρίζες, την καταγωγή….), την ανάγκη καύχησης για το συλλογικό παρελθόν (ο εξωραϊσμός του χθες) και ίσως η ανάγκη για ενίσχυση της συνοχής της κοινωνίας.

Οι παραπάνω ανάγκες - και δεν είναι οι μοναδικές - λειτουργούν ως θερμοκήπιο μέσα στο οποίο επωάζεται η εθνική μνήμη που με τη σειρά της τρέφει και συγκρατεί την Ιδεολογική μας Ταυτότητα. Έτσι τονίζεται και σφυρηλατείται ο εθνικός αυτοπροσδιορισμός, η συνείδηση της ιστορικής ιδιαιτερότητας, της εθνικής αυτογνωσίας και κατ’ ακολουθίαν της πολιτιστικής ιδιοπροσωπίας.

Η επιστροφή στο παρελθόν λειτουργεί ενισχυτικά και στην αναγκαία καταβύθιση στο Εγώ μας με στόχο τη συνειδητοποίηση της προσωπικής μας ταυτότητας. Η τροφοδότηση από τις ρίζες του παρελθόντος συντείνει στην αποδοχή της θέσης πως ο άνθρωπος είναι ιστορικό δημιούργημα «Όσο η ιστορία είναι δημιούργημα του ανθρώπου, άλλο τόσο και ο άνθρωπος, ο ενταγμένος στο χρόνο είναι δημιούργημα της ιστορίας».

Οι ενστάσεις – Οι κίνδυνοι

Ωστόσο δεν είναι και λίγοι εκείνοι που αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό την επιστροφή στο παρελθόν, την εξιδανίκευσή του και την «αγιοποίηση» των πρωταγωνιστών. Για τους αρνητές όλων αυτών των εκδηλώσεων «η τροφοδοσία από τις ρίζες είτε είναι εθνική είτε θρησκευτική, γίνεται παράγων οπισθοδρόμησης από τη στιγμή που προσκαλλάται στο παρελθόν, κάνοντας έτσι να ατροφεί η σχέση της με το παρόν και το μέλλον» (Έντγκαρ Μορέν).

Κι αυτό γιατί η πρόσδεση στο παρελθόν – έστω και μέσα από τις επετειακές εκδηλώσεις – δημιουργεί ένα αίσθημα ηττοπάθειας απέναντι στην ανάγκη να πρωταγωνιστήσουν με ρήξεις στο αβέβαιο μέλλον. Παρατηρείται, δηλαδή, μια ασυνείδητη υπερτροφία του παρόντος και μια εξιδανίκευση ή ειδωλοποίηση του παρελθόντος. Όσο το μέλλον φαντάζει αβέβαιο, τόσο γιγαντώνεται και ο φόβος για την επιβίωσή μας (ατομική και εθνική).

Η ιστορική εμπειρία, όμως, έδειξε πως η πρόοδος και η εθνική επιβίωση πραγματώνονται από άτομα και κοινωνίες που επενδύουν στο μέλλον χωρίς να φοβούνται τις ρήξεις με το χθες. Κι αυτό γιατί κάθε ιστορική περίοδος και οι συνακόλουθοι πολιτισμοί ήταν μοναδικοί με τις ατέλειες και τις ανεπάρκειές τους. Οι πολιτισμοί αυτοί, επίσης, αποδείχτηκαν μοναδικοί μέσα από την αφομοίωση (γόνιμη και δημιουργική) ξένων στοιχείων.

«Όπως όλα τα ζωντανά είδη, όλοι οι πολιτισμοί υπέστησαν μετατροπές, γνώρισαν μεταλλάξεις και πολλοί από αυτούς έγιναν πιο σύνθετοι και περίπλοκοι αφομοιώνοντας αυτό που στην αρχή τούς είχε ανησυχήσει ή τούς απειλούσε» (Εντγκάρ Μορέν).

Το παρελθόν εμπνέει και φρονηματίζει

Η εκλεκτική επιλογή των συγκεκριμένων ιστορικών γεγονότων (2.500 χρόνια από τη μάχη των Θερμοπυλών και ναυμαχία της Σαλαμίνας / 200 χρόνια από το 1821) αποκαλύπτει την πρόθεση τόσο των πολιτικών ταγών όσο και των πολιτών να επενδύσουν πάνω σε εκείνα τα γεγονότα που τα χαρακτηρίζει το μεγαλείο και ο ηρωισμός των πρωταγωνιστών.

Ωστόσο θα ήταν λάθος να αποσιωπηθούν πράξεις και συμπεριφορές που πλήγωσαν την ιστορική πορεία του λαού μας (εμφύλιοι, υπέρμετρες προσωπικές φιλοδοξίες, απουσία κοινωνικής συνοχής, δουλοφροσύνη στον ξένο παράγοντα…). Τόσο οι μεγάλες νίκες όσο και οι προδοσίες είναι ενσωματωμένες στο ιστορικό μας ασυνείδητο.

Το παρελθόν ως χρόνος διδάσκεται για να εμπνέει και να φρονηματίζει. Η προσκόλληση σε αυτό μολύνει το παρόν και επιβραδύνει την άφιξη του μέλλοντος.

Ο Ηρόδοτος με την ιστορία του στόχευε στο «ως μήτε τα γενόμενα εξ ανθρώπων τω χρόνω εξίτηλα γένηται, μήτε έργα μεγάλα και θαυμαστά, ακλέα γένηται». Ο Θουκυδίδης κινήθηκε σε μια άλλη λογική για το ρόλο της ιστορικής γραφής «κτήμα τε ες αεί μάλλον..»

Η επιλογή είναι δική μας με ποιόν από τους δυο ιστορικούς θα συνταχθούμε. Στόχος μας να διαψεύσουμε τον Hegel που υποστήριζε πως:

«Το μόνο πραγματικό δίδαγμα της ιστορίας είναι ότι κανείς δεν διδάσκεται ποτέ τίποτε από αυτή».

Χρήσιμα βιβλία και άρθρα

1.       Εντγκάρ Μορέν, «Γη – Πατρίδα»

2.       Ηλίας Γιαννακόπουλος, «ΙΔΕΟπολις»

3.       Ηλίας Γιαννακόπουλος, «Πολιτικοί και εθνικό συμφέρον» (Διαδικτυακό άρθρο).

4.       Ηλίας Γιαννακόπουλος, «15 θέσεις για την Ιστορία» (Διαδικτυακό άρθρο).

5.       Ηλίας Γιαννακόπουλος, «Οι Εθνικές ιαχές: Λέξεις - σαλπίσματα» (Διαδικτυακό άρθρο).