«Ανεκτικότητα και Ηθικός Σχετικισμός»

«Το υψηλότερο αποτέλεσμα της εκπαίδευσης είναι η ανεκτικότητα» (Έλεν Κέλλερ).

          «Δαρείος επί της εαυτού αρχής καλέσας Ελλήνων τους παρεόντας είρετο επί κόσω αν χρήματι βουλοίαιτο τους πατέρας αποθνήσκοντας κατασιτέεσθαι˙ οι δε επί ουδενί έφασαν έρδειν αν ταύτα. Δαρείος δε μετά ταύτα καλέσας Ινδών τους καλομένους Καλλατίας, οι τους γονέας κατεσθίουσι, είρετο, ……. Επί τίνι χρήματι δεξαίατ’ αν τελευτώντας τους πατέρας κατακαίειν πυρί˙ οι δε αμβώσαντες μέγα ευφημέειν μιν εκέλευον…» (Ηροδότου Ιστορία, Γ, 3, 38)

          Ο Ηρόδοτος θέλοντας να καταδείξει την τάση των ανθρώπων να επιλέγουν ως θέση αυτό που γνωρίζουν περιγράφει την ιστορία μιας ομάδας Ελλήνων και Ινδών που βρίσκονταν στην αυλή του Δαρείου, βασιλιά των Περσών. Σύμφωνα με αυτήν την ιστορία οι Έλληνες αρνούνται την πρόταση του Δαρείου να φάνε τα νεκρά σώματα των πατεράδων τους. Το ίδιο αρνητικοί ήταν και οι Ινδοί (έτρωγαν τους νεκρούς τους) στην πρόταση να κάψουν τους νεκρούς πατεράδες.

Ο Ηθικός Σχετικισμός

          Η παραπάνω ιστορία του Ηροδότου αναδεικνύει με ανάγλυφο τρόπο τη σχετικότητα των ηθικών αξιών και αληθειών, καθιστώντας τον ηθικό σχετικισμό ένα μείζον και διαχρονικό θέμα.

          Σύμφωνα με αυτόν καμία γνώση δεν είναι απόλυτη, αλλά όλες είναι σχετικές. Μια, δηλαδή, λογική πρόταση – κρίση για άλλον είναι αληθής και για κάποιον άλλο ψευδής (π.χ. Η Γη κινείται / Η Γη δεν κινείται). Επίσης καμία θεωρία – θέση δεν έχει απόλυτο κύρος, γιατί η γνώση και η αλήθεια είναι ανέφικτη. Απόρροια αυτών των θέσεων η σχετικότητα των αξιών που ρυθμίζουν τη ζωή των ανθρώπων και των κοινωνιών.

          Ο ηθικός σχετικισμός (σχετικοκρατία) δεν πρέπει να ταυτίζεται με το μηδενισμό, που απορρίπτει παντελώς την ύπαρξη ηθικών αξιών ή προτάσεων. Απλώς σύμφωνα με τον ηθικό σχετικισμό το κύρος της ηθικής αλήθειας ή αξιών πηγάζει και επιβεβαιώνεται από το κάθε άτομο ξεχωριστά.

Ο αγνωστικισμός

          Βέβαια η ακραία εκδοχή του ηθικού σχετικισμού μπορεί να συμπεριλαμβάνει τον αγνωστικισμό, το σκεπτικισμό, την πιθανοκρατία και τη φαινομενοκρατία. Έχουμε, επίσης, τον «πολιτιστικό σχετικισμό» (Ιστορία του Ηροδότου), αλλά και τον «θρησκευτικό» με την έννοια ότι οι ταγοί των θρησκειών εναντιώνονται στον ηθικό σχετικισμό, αφού θεωρούν ότι οι δικές τους αλήθειες είναι αντικειμενικές, αναγνωρίσιμες και «εξ αποκαλύψεως». Ωστόσο, αυτή η αντίληψη συνιστά έναν άγονο sui generis απολυταρχισμό. Ο Πάπας Βενέδικτος XVI (2005) εξέφρασε το φόβο του για τους κινδύνους που ενέχει ο σχετικισμός για τις βεβαιότητες της θρησκείας – εκκλησίας.

           Ιστορικά ως εισηγητές του σχετικισμού θεωρούνται οι Σοφιστές με προεξάρχοντα τον Πρωταγόρα που συνόψισε τις βασικές αρχές του με το εμβληματικό «Πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος, των μεν όντων ως εστίν, των δε ουκ όντων ως ουκ εστίν». Για τους Σοφιστές δεν υπάρχουν απόλυτοι ηθικοί νόμοι και κανόνες, αλλά υφίστανται ανάλογα με τις περιστάσεις και το «υποκείμενο». Εξάλλου δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο τα ίδια πράγματα να εκλαμβάνονται από τους ίδιους ανθρώπους με διαφορετικό τρόπο (π.χ. αμβλώσεις, θανατική ποινή….) σε διαφορετικές εποχές.

          «Ουκ ων οικός έστι άλλον γε ή μαινόμενον άνδρα γέλωτα τα τοιταύτα τίθεσθαι» (Ηρόδοτος. Δεν είναι, λοιπόν, σωστό να κοροϊδεύει κανείς αυτά τα πράγματα, εκτός βέβαια αν είναι τρελός).

Ο σχετικισμός διδάσκει την ανεκτικότητα

          Επιστρέφοντας στην ιστορία του Ηροδότου εύκολα αντιλαμβανόμαστε πως οι διαφορετικές πολιτιστικές εμπειρίες των Ελλήνων και των Ινδών (πολιτιστικός σχετικισμός) μας διδάσκουν να είμαστε πιο ανεκτικοί και ευαίσθητοι στα έθιμα και στις πρακτικές των άλλων ανθρώπων και λαών.

          Έτσι ανοίγει ο δρόμος προς την καλλιέργεια και ανάδειξη της ανεκτικότητας ως ατομικής και κοινωνικής αρετής. Γιατί ο ηθικός σχετικισμός – όταν δεν λαμβάνει τη μορφή ενός άγονου ηθικού μηδενισμού – μπορεί να συμβάλλει θετικά στη μείωση της μισαλλοδοξίας και στην αλληλοκατανόηση ανθρώπων και λαών.

          «Δεν συμφωνώ με αυτά που λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να τα λες»

          Η θέση αυτή του Βολταίρου συνιστά την επιτομή ή για άλλους τον ορισμό της ανοχής – ανεκτικότητας και λειτουργεί συμπληρωματικά στην παραπάνω άποψη του Ηροδότου.

Οι αρνητές της ανεκτικότητας

          Ωστόσο, οι αρνητές της ανεκτικότητας και οι κατήγοροι του ηθικού σχετικισμού θεωρούν πως μπορούν να προκύψουν ηθικά διλήμματα αν βρεθούμε στην ανάγκη να αποτρέψουμε ένα καταφανές «ηθικό κακό» (βρεφοκτονία). Μπορούμε, δηλαδή, στο όνομα της ανεκτικότητας να αφήσουμε να συμβεί αυτό το ηθικό κακό, ενώ μπορούμε να το αποσοβήσουμε;

          Υπάρχουν λαοί που στην παράδοσή τους εμπεριέχουν πράξεις ηθικής φρικαλεότητας (θάνατος γυναικών σε περίπτωση θανάτου του άνδρα βασιλιά…). Ποιος σεβασμός και ποια ανεκτικότητα θα δικαιωθεί ως κοινωνική αρετή, αν αδιαφορήσουμε γι’ αυτές;

          Βέβαια θα αντιτείνει κάποιος πως ο «ηθικός σχετικισμός» και φυσικά η ανεκτικότητα στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες θεωρούνται «εκ των ων ουκ άνευ» για την ειρηνική συνύπαρξη ανθρώπων και λαών. Διαφορετικά άνθρωποι και κοινωνίες κινδυνεύουν να καταστραφούν από τις παντοειδείς μορφές ενός υφέρποντος φονταμενταλισμού (θρησκευτικού, πολιτικού….).

Άλλο ανέχομαι……. κι άλλο αποδέχομαι….

          Ωστόσο, η ανοχή ως κοινωνική αξία δεν πρέπει να ταυτίζεται και με την πλήρη αποδοχή θέσεων ή πρακτικών με τις οποίες διαφωνούμε ριζικά. Επιδεικνύω ανοχή σε κάποιες πολιτιστικές συνήθειες ή πολιτικές θέσεις δεν σημαίνει αυτόματα ότι τις αποδέχομαι. Απλά αναγνωρίζω το δικαίωμα στον άλλο να πιστεύει και να ζει με τις δικές του θέσεις και αξίες «Σκεφτείτε μόνοι σας και αφήστε τους άλλους να απολαμβάνουν το προνόμιο να κάνουν το ίδιο» (Βολταίρος)

          Η αναγκαιότητα, λοιπόν, της ανεκτικότητας και ως ένα βαθμό του «ηθικού σχετικισμού» μας διδάσκουν το σεβασμό στη διαφορετικότητα, την απαλλαγή μας από το σύνδρομο του «ηθικού ιμπεριαλισμού» (η επιβολή των ηθικών πιστεύω…) και βέβαια το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού.

          Έτσι ο Ηρόδοτος (για να θυμηθούμε την προλογική ιστορία) αναδείχτηκε ως ο πρώτος διδάξας την ανεκτικότητα και τον ηθικό σχετικισμό, παρά τον εθνοκεντρισμό και τον Ελληνοκεντρισμό του.

          Το επιμύθιο της ιστορίας του Δαρείου με τους Έλληνες και τους Ινδούς μπορεί να μας διδάξει πολλά. Δεν προβαίνει σε ηθικές και πολιτιστικές αξιολογήσεις αλλά σε διαπιστώσεις με καθολική και διαχρονική ισχύ. Όλοι, δηλαδή, κυβερνώνται από το έθιμο και τις παραδόσεις.

          «Και ορθώς μη δοκέει Πίνδαρος ποιήσαι νόμον πάντων βασιλέα φήσας είναι».