«ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ: Μια αφανής εξουσία»

«Η τυφλή παραδοχή μιας αλήθειας χωρίς τον έλεγχο της σκέψης υπονομεύει προκαταβολικά την πνευματική ζωή. Κι έτσι ο κόσμος μας έχει σαπίσει από τα ψεύδη» (Σβάιτσερ).

            Ο άνθρωπος είναι πλασμένος να υπακούει σε κάποιες «εξουσίες», άλλοτε εμφανείς κι άλλοτε αφανείς. Απέναντι στις πρώτες και, όταν αυτές υπερβούν κάποια όρια, το άτομο αντιδρά και προσπαθεί να απελευθερωθεί (πολιτική εξουσία, κατοχική δύναμη….). Είναι μια συνειδητή επιλογή τόσο η υπακοή όσο και η αντίδραση – ανυπακοή.

Η ανάγκη και ο εθισμός στην υπακοή

            Απέναντι, όμως, στις αφανείς εξουσίες ο άνθρωπος παρουσιάζει μια δουλοπρεπή στάση. Σπάνια επαναστατεί εναντίον αυτών και φαίνεται σαν να αποδέχεται την αναγκαιότητά τους. Η αιτία αυτής της παραίτησης από κάθε αντίδραση ανιχνεύεται τόσο στο συνειδητό (άγνοια) όσο και στο ψυχικό πεδίο. Πολλοί, δηλαδή, αδυνατούν να αντιληφθούν ότι είναι θύματα μιας εξουσίας (θρησκευτική πλάνη, εθισμός, προπαγάνδα….). Θεωρούν αυτό που γνωρίζουν και βιώνουν ως τη μόνη αληθινή πραγματικότητα.

            Κι αν η άγνοια είναι αιτιολογήσιμη και ερμηνεύσιμη, δεν συμβαίνει το ίδιο με την ψυχική ανάγκη να υποτάσσεται τυφλά σε κάποιες εξουσίες για λόγους ψυχικής ισορροπίας και αυτο - επιβεβαίωσης. Ακόμη και όταν γνωρίζει πως κάποια από αυτές τις εξουσίες είναι σφαλερή, δεν αντιδρά γιατί έχει ανάγκη από ένα «ψέμα», από ένα «μύθο» για να αισθανθεί σίγουρος και δυνατός. Έτσι οι πλάνες και τα ψεύδη μετασχηματίζονται σε «ακλόνητες αλήθειες» από τις οποίες το άτομο σε οριακές στιγμές της ζωής του αλλά και στην καθημερινότητα αντλεί δύναμη από εκείνα τα στοιχεία που χρειάζονται για τη δόμηση της ταυτότητάς του.

Στερεότυπα: έννοια και περιεχόμενο

            Βασικός εκπρόσωπος όλων αυτών των εξουσιών και ιδιαίτερα των «αφανών» είναι τα στερεότυπα. Στερεότυπα εθνικά, κοινωνικά, γλωσσικά, φυλετικά, θρησκευτικά, πολιτικά, ηθικά….. Είναι τόσα πολλά και τόσο ποικίλα που έχουν εγκλωβίσει και περιχαρακώσει τη ζωή μας σε ένα αυστηρά προκαθορισμένο πλαίσιο. Στερεότυπα του τύπου: Οι Έλληνες είναι τεμπέληδες, οι γυναίκες δεν έχουν πρακτικό μυαλό, η μαύρη φυλή είναι διανοητικά κατώτερη, ο χριστιανισμός είναι η πιο ανθρώπινη θρησκεία, η ελληνική γλώσσα είναι η πιο πλούσια, οι νέοι είναι φορείς νέων ιδεών, ηθική και πολιτική είναι ασύμβατα, η γνώση μας κάνει καλύτερους….

            Ακολουθώντας τυφλά τη στερεοτυπική φράση του Αντισθένη «αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις» θα αποπειραθούμε να δώσουμε το γενικό εννοιολογικό περίγραμμα των στερεοτύπων.

            Τα στερεότυπα και ως ένα βαθμό οι προκαταλήψεις είναι οι οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές, θρησκευτικές αντιλήψεις που υιοθετεί ένα άτομο, μια ομάδα ανθρώπων ή κι ένας λαός ή έθνος και που τις θεωρεί αυτονόητες, χωρίς κριτική επεξεργασία, χωρίς συζήτηση ή αντίρρηση. Τα στερεότυπα, δηλαδή, δεν επιδέχονται λογική ερμηνεία, ούτε στηρίζονται στον ορθό λόγο. Είναι η άρνηση και η απόρριψη της λογικής απόδειξης και τεκμηρίωσης. Λειτουργούν ως αξιώματα.

            Τα στερεότυπα, επίσης, απλοποιούν την πραγματικότητα και την παραμορφώνουν. Είναι προκατασκευασμένα σχήματα σκέψης – αντίληψης που παρεμβάλλονται στον κενό χώρο που υπάρχει ανάμεσα στην πραγματικότητα και στην αντίληψη- εικόνα που πάμε να σχηματίσουμε γι’ αυτήν. Η υπερβολή, η απλούστευση και η γενίκευση αποτελούν τα βασικά γνωρίσματα των στερεότυπων.

            Τα στοιχεία – γνωρίσματα αυτά συντείνουν στη διαφοροποίηση μιας ομάδας ή εθνότητας από κάποια άλλη μέσα από τον υπερτονισμό των διαφορών και την εξιδανίκευση των στοιχείων που συνέχουν την ομάδα ή το έθνος (γλώσσα, χρώμα, θρησκεία…). Έτσι, τα στερεότυπα λειτουργούν ως ένας μηχανισμός αυτοπροσδιορισμού – αν και στην ουσία πρόκειται περί ετεροπροσδιορισμού.

Τα στερεότυπα ως εσωτερική ανάγκη

            Η αποδοχή της εξουσίας των στερεότυπων – σε όλες τις αποχρώσεις – είναι γενικευμένη και διαχρονική. Αυτό υποδηλώνει πως κάποια εσωτερική ανάγκη τα καθιστά αναγκαία και άτρωτα από το χρόνο και τη λογική. Γι’ αυτό όσοι θεωρούν πως η ενσωμάτωση των στερεοτύπων είναι προϊόν εξωγενών παραγόντων διαπράττουν μεγάλο ερμηνευτικό και επιστημονικό λάθος. Τίποτα το εξωγενές δεν μπορεί να διαμορφώσει την ψυχολογία ή την συμπεριφορά μας, αν κάτι ως «εν δυνάμει» δεν βρίσκεται στον εσωτερικό μας κόσμο.

            Για τους ειδικούς και μελετητές της ανθρώπινης ψυχολογίας η πρωτογενής αιτία της άκριτης υιοθέτησης των στερεοτύπων είναι η αδυναμία της ανθρώπινης φύσης. Αυτή η αδυναμία μέσα από έναν ασυνείδητο τρόπο και μηχανισμό ωθεί το άτομο να υποκύψει στην εξουσία των στερεοτύπων. Η περιγραφή αυτού του τρόπου θα μας βοηθήσει όχι μόνο να κατανοήσουμε τη δύναμη των στερεοτύπων αλλά και να προσπαθήσουμε να αμυνθούμε και να διαφυλάξουμε την αυτοβουλία, την αυτονομία και το αυτεξούσιό μας.

«Είναι ενδιαφέρον ότι οι πιο ανασφαλείς άνθρωποι έχουν συνήθως τις πιο ισχυρές προκαταλήψεις» (Κλιντ Ίστγουντ)

            Αναλυτικότερα ο άνθρωπος σπάζοντας τους δεσμούς του με τη φύση νιώθει μοναξιά, αδυναμία κι ανασφάλεια. Γρήγορα συνειδητοποιεί την περατότητά του ως έμβιου όντος. Αυτή η συνειδητοποίηση τον συγκλονίζει και συνάμα τον τρομάζει. Κατακλύζεται από άγχος, αγωνία, φόβο, αμφιβολία και αβεβαιότητα.

            Ωστόσο αυτή η εκμηδένιση του Εγώ και η βασανιστική συναίσθηση της αδυναμίας του τον σπρώχνει να υπερνικήσει αυτή μέσα από τη αποδοχή – πρόσδεση σε παράγοντες που εμπνέουν δύναμη και σιγουριά. Στο σημείο αυτό εμφανίζεται ο ρόλος των στερεοτύπων που «υπόσχονται» δύναμη κι ασφάλεια. Όντας αυτά αλήθειες «λογικά ακατέργαστες», απλουστευτικές και γενικευτικές κυριαρχούν στον πνευματικό και ψυχικό κόσμο προσφέροντας έτοιμες λύσεις και «πειστικές».

Τα στερεότυπα ως μία αίσθηση δύναμης

            Έτσι, το άτομο ισορροπεί συναισθηματικά και αναπτύσσει ένα θετικό συναίσθημα για τον εαυτό του (αυτοεκτίμηση….). Κι αυτό γιατί τα στερεότυπα λειτουργούν ως κώδικες ερμηνείας και κατανόησης μιας πραγματικότητας σύνθετης και επικίνδυνης. Απαλλαγμένο το «αδύναμο ανθρωπάκι» από τη διαβρωτική ανασφάλεια πετυχαίνει μια ιδιότυπη ψευδή μορφή ελευθερίας που το καθιστά αυτεξούσιο, έστω κι αν είναι προϊόν μιας ψευδαίσθησης.

             Ωστόσο τα στερεότυπα, ως συνώνυμα της δύναμης – σιγουριάς, λειτουργούν ως οι νέοι «δεσμοί» στη θέση των πρωτόγονων δεσμών με τη φύση. Προσκολλάται σ’ αυτά και αυτοπροσδιορίζεται μέσα από την ακλόνητη αλήθεια τους. Δεν αμφιβάλλει για τίποτα αφού τα στερεότυπα συνιστούν τα νέα «σταθερά» της ζωής του. Η ζωή του επανοηματοδοτείται, αναλαμβάνει πρωτοβουλίες και γίνεται ο φανατικός της «μοναδικής» αλήθειας.

Τα στερεότυπα ως αιτία αντικοινωνικής συμπεριφοράς

            Τα στερεότυπα, λοιπόν, όντας φαντασιακά δημιουργήματα της αδυναμίας και της άγνοιας του ατόμου παρέχουν σε αυτό μια πλαστή αίσθηση δύναμης την οποία προσλαμβάνει ως πραγματική κι έτσι ισορροπεί εσωτερικά ξεπερνώντας τη μειωμένη αυτοεκτίμησή του.

            Τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις και οι μύθοι βαδίζοντας παράλληλα δεν λειτουργούν μόνο ως «μηχανισμοί αποκλεισμού και απομόνωσης» άλλων ανθρώπων ή κοινωνικών ομάδων αλλά απενεργοποιούν τα λογικά αντισώματα και πυροδοτούν αντικοινωνικές συμπεριφορές.

            «Αυτοί που σε κάνουν να πιστέψεις απιθανότητες, είναι ικανοί να σε πείσουν να διαπράξεις φρικαλεότητες» (Βολταίρος).

            Ο αντισημιτισμός, ο ρατσισμός, ο εθνικισμός, ο φανατισμός και η βία είναι γνήσια τέκνα των στερεοτύπων με ολέθρια αποτελέσματα για την κοινωνική ειρήνη και τη διεθνή επικοινωνία. Οι πάσης φύσεως μειονότητες είναι τα πρώτα θύματα της διαβρωτικής εξουσίας των στερεοτύπων στο βαθμό που τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις λαμβάνουν ομαδικό χαρακτήρα. Το Άουσβιτς αισθητοποιεί όσο τίποτε άλλο την επικίνδυνη ουσία που εκρύουν τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις.

Τα στερεότυπα ακυρώνουν την σκέψη

            Λειτουργώντας, ωστόσο, τα στερεότυπα και ως ερμηνευτικά σχήματα ή ως κωδικός ανάγνωσης της πραγματικότητας παγιδεύουν το άτομο στη μια «αλήθεια». Κι αυτό γιατί τα στερεότυπα προβάλλουν και φωτίζουν τη μια μόνο όψη της πραγματικότητας και ρίχνουν τη σκιά τους στις άλλες πλευρές. Έτσι το άτομο εφησυχάζει, στενεύουν οι πνευματικοί ορίζοντες, η αλήθεια χάνεται και επικρατεί ένας χαοτικός κι ατελέσφορος συντηρητισμός σε όλες τις εκφράσεις του (κοινωνικός, πολιτικός….).

            Κάποιοι βέβαια θα αντιτείνουν πως τα στερεότυπα ως ένα βαθμό διευκολύνουν κι επιταχύνουν τη σκέψη με τις ετοιμοπαράδοτες – προκατασκευασμένες «αλήθειες». Ωστόσο, μειώνουν αισθητά την ποιότητά της (σκέψης) και το χειρότερο εξοστρακίζουν τη δημιουργικότητα, την πρωτοτυπία, τη φαντασία και την αμφισβήτηση.

            Οι αφανείς, λοιπόν, εξουσίες μας δυναστεύουν και ορίζουν ασυνείδητα κάθε πράξη ή συμπεριφορά μας. Όπου υπάρχουν «στερεότυπα», «προκαταλήψεις» και διάφοροι «μύθοι» για πρόσωπα, γεγονότα και φαινόμενα, δημιουργείται στο νοητικό σύστημα του ανθρώπου ένα κενό, γιατί όλα αυτά είναι «ξένα» προς τη λογική ανάλυση και την ορθολογική σκέψη. Τα «στερεότυπα» είναι σαν το «νεόπλασμα» που κατατρώγει τη γνώση.

Ανάγκη για εναντίωση στα στερεότυπα

            Ποιος θα μπορούσε να εναντιωθεί στην απολυτότητα κάποιων στερεοτύπων που εγκαταστάθηκαν ως έποικοι στη συνείδησή μας; Ο συνθηματικός και κηρυγματικός τους λόγος ακυρώνει κάθε υποψία ή πρόθεση διαφωνίας, όπως: «Η πειθαρχία στο νόμο είναι ανάγκη», «οι νέοι είναι φορείς νέων ιδεών», «ο καπιταλισμός οδηγεί στην εκμετάλλευση των μαζών», «ο σοσιαλισμός είναι ανεδαφικός».

            Τα δυο τελευταία προκάλεσαν ιδεολογικές αντιπαλότητες, πολιτικές αντιπαραθέσεις και επώασαν ολέθριες ιδεοληψίες ή σαθρά ιδεολογήματα.

            Η αρνητική, λοιπόν, παρουσία των στερεοτύπων και η αφανής εξουσία την οποία ασκούν στη συνείδησή μας – με ό,τι αυτό συνεπάγεται στην προσωπική μας ζωή και στην «ευρυθμία» της κοινωνίας επιβάλλει τη λήψη μέτρων.

Ο πλουραλισμός και η ανεκτικότητα ως αντισώματα.

            Ως πνευματικά όντα επιβάλλεται να καλλιεργήσουμε την κριτική σκέψη και τον ορθολογισμό. Τίποτε δηλαδή να μη γίνεται αποδεκτό, αν δεν μας πείθει λογικά και αν δεν συνοδεύεται από τα ανάλογα πειστήρια. Επί πλέον είναι ανάγκη να αποδεχτούμε την πολλαπλότητα της πραγματικότητας και το πολυεπίπεδο της αλήθειας. Ο πλουραλισμός της σκέψης μας μπορεί να βοηθήσει στον απεγκλωβισμό της συμπεριφοράς μας από τη μονοδιάστατη αντιμετώπιση των γεγονότων της ζωής.

            Όλα αυτά όμως μπορούν να επιτευχθούν μέσα από την καλλιέργεια της αρετής της ανεκτικότητας και του σεβασμού του δικαιώματος στη διαφορά – ετερότητα. Η ζωή και ο κόσμος δεν χωράνε σε προκατασκευασμένα σχήματα ούτε στις απολυτότητες των στερεοτύπων. Απέναντι σε αυτά λοιπόν χρέος μας είναι να βρισκόμαστε σε εγρήγορση καλλιεργώντας τους απαραίτητους αμυντικούς μηχανισμούς. Η ηθική συνείδηση, η κριτική σκέψη και η κοινωνική ευαισθησία μπορούν να λειτουργήσουν ως αντισώματα απέναντι στη φθοροποιό επίθεση – παρουσία των στερεοτύπων.

            «Η δυσχέρεια δεν έγκειται στην υιοθέτηση νέων ιδεών, αλλά στη διαφυγή από τις παλιές, οι οποίες έχουν διακλαδωθεί σε κάθε γωνία του εγκεφάλου μας, αφού με αυτές ανατραφήκαμε» (J. K. Keynes).