«Ελεύθεροι να απαντήσουμε…..»

            «Δεν είμαστε ελεύθεροι να επιλέξουμε αυτό που μας συμβαίνει, αλλά ελεύθεροι να απαντήσουμε σε αυτό που μας συμβαίνει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο». (Φερνάντο Σαβατέρ).

            Κάθε προσπάθεια να οριοθετήσουμε εννοιολογικά τον «ελεύθερο άνθρωπο» προσκρούει στην αδυναμία μας να ορίσουμε με σαφήνεια τόσο την έννοια «ελευθερία» όσο και την έννοια «άνθρωπος».

            Η λέξη ελευθερία σύμφωνα με τους λεξικογράφος πηγάζει από το «ελεύθειν όπου ερά τις» (να πηγαίνει κάποιος εκεί όπου επιθυμεί). Δηλαδή στην έννοια συνυπάρχουν το «ελεύθω= έρχομαι - πορεύομαι και το «ερώ»= αγαπώ.

           Από την άλλη πλευρά η έννοια άνθρωπος για άλλους ετυμολογείται από το άνω + θρώσκω= αυτός που κοιτάζει προς τα πάνω και για κάποιους άλλους από τον άνδρα + όψη (όπωπα) = αυτός που έχει μορφή ανδρός.

            Μία άλλη η δυσχέρεια, φιλοσοφικού περιεχομένου τώρα, είναι η αποδοχή ή όχι της ελευθερίας του ανθρώπου σε απόλυτο βαθμό. Πώς μπορεί, δηλαδή, ο άνθρωπος να νοηθεί ελεύθερος όταν υπόκειται στους περιορισμούς τριών αναγκαιοτήτων; Της υλικής-βιολογικής του ουσίας, της φυσικής (νόμοι φύσης, φυσικό περιβάλλον) και της κοινωνίας (κοινωνικό περιβάλλον).

            Βέβαια το πρόβλημα αυτό το έλυσε ο Hegel με τη θέση του πως «η ελευθερία του ανθρώπου είναι η υποταγή στην αναγκαιότητα».

            Η άποψη του Σαβατέρ «Δεν είμαστε ελεύθεροι να επιλέξουμε αυτό που μας συμβαίνει» εύκολα επιβεβαιώνεται στο βαθμό που η ζωή ατόμων και κοινωνιών καθορίζεται από έναν υψηλό βαθμό απροσδιοριστίας και τυχαιότητας. Τη ζωή την «κυβερνά» μία αδήριτη αναγκαιότητα απέναντι στην οποία ο άνθρωπος στέκεται αδύναμος και μετέωρος. Ό,τι συμβαίνει, δηλαδή, δεν τίθεται σε επιλογή, γιατί υπερβαίνει τις ανθρώπινες δυνάμεις.

            Πολλές φορές η εξωτερική πραγματικότητα λειτουργεί αυτόνομα και απειλητικά για την αυτονομία και ελευθερία του ανθρώπου (οι εποχές / μία ασθένεια….). Σε αυτήν την περίπτωση η αυτοβουλία περιορίζεται και ο άνθρωπος καθίσταται υπεξούσιος στη δύναμη των μηχανισμών της τύχης και της αβεβαιότητας. Έτσι το στοιχείο της εκούσιας επιλογής –«αίρεσης» απουσιάζει και εξ αυτού και η ίδια η ελευθερία, όπως και η ευθύνη.

            Ωστόσο, ο άνθρωπος μπορεί να επιλέξει τη στάση που μπορεί να υιοθετήσει απέναντι σε ό,τι του συμβαίνει και να νιώσει ελεύθερος και υπεύθυνος.

            «Αλλά ελεύθεροι να απαντήσουμε σε αυτό που μας συμβαίνει με τον έναν ή άλλο τρόπο».

 

            Η παραίτηση, η μοιρολατρία, η φυγή και ο εφησυχασμός αντικαθίστανται από την αντίσταση, την αντίδραση, την εναντίωση και την ανάληψη πρωτοβουλιών.

            Η ενεργητική, δηλαδή, στάση αποτελεί προσωπική και συνειδητή επιλογή απέναντι στις δυνάμεις του περιβάλλοντος που λειτουργεί με έναν τρόπο εξουσιαστικό και ανεξάρτητα από τις αγωνίες, τους φόβους και τα συμφέροντα του ατόμου.

            Έτσι η «απάντηση» - εναντίωση αποκαλύπτει και αναδεικνύει το ψυχικό σθένος και την αποφασιστικότητα του υποκειμένου. Την ισχυρή θέληση να μην υποκύψει δουλικά σε ό,τι τους συμβαίνει.

            Διεκδικεί, δηλαδή, το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού μέσα από την εναντίωση σε ό,τι απειλεί τα βασικά βάθρα της εσωτερικής του ελευθερίας και αυτονομίας. Έτσι ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται και υψώνεται ως έλλογο και αυτόνομο ον μέσα από δράσεις και συμπεριφορές που αντανακλούν τον εσωτερικό πλούτο και την αδάμαστη θέλησή του για αυτοπροσδιορισμό και ελευθερία.

            Ο αγαπημένος ήρωας του Ομήρου, ο Έκτορας δεν ήταν αυτός που προκάλεσε τον Τρωϊκό πόλεμο. Δεν είχε την ελευθερία να επιλέξει αυτόν τον πόλεμο ή κάτι άλλο «κακό». Ήταν πράξη, όμως ελευθερίας η απόφασή του να μονομαχήσει με τον Αχιλλέα, ξέροντας ότι θα χάσει και θα πεθάνει. Εν τούτοις επέλεξε τη μονομαχία ως καθήκον.

         «μοίραν δ΄ ου τινά φημί πεφυγμένον έμμεναι ανδρών / ου κακόν, ουδέ μεν εσθλόν, επήν τα πρώτα γένηται». (Ιλιάδα Ζ 488-89). (κανείς από τους ανθρώπους δεν μπορεί να αποφύγει το πεπρωμένο).        

        Ο Οκτάβιος Πας έδωσε μία άλλη εκδοχή στην ελευθερία: «Η Ελευθερία δεν είναι μία φιλοσοφία, ούτε καν μία ιδέα: είναι ένα κίνημα συνείδησης που μας οδηγεί, σε συγκεκριμένες στιγμές, να προσφέρουμε δύο μονοσύλλαβα: Ναι ή Όχι. Στη στιγμιαία βραχύτητά τους, όπως στο φως της αστραπής, σκιαγραφείται το αντιφατικό σημάδι της ανθρώπινης φύσης».