Η Ηθική της μετανάστευσης και η Επιστήμη

           *Γράφει ο Ηλίας Γιαννακόπουλος, Blog "ΙΔΕΟπολις"

         

           **Αφιέρωμα στην Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων

      “Ένα Φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη.Το Φάντασμα της Ξενοφοβίας”.

         Αν ζούσε σήμερα ο Μαρξ κάπως έτσι θα περιέγραφε την Φοβία-Ξενοφοβία που έχει καταλάβει ένα σημαντικό τμήμα των Ευρωπαίων πολιτών, όπως αυτή αποτυπώθηκε και με την άνοδο της άκρας δεξιάς στις πρόσφατες ΕυρωΕκλογές.

          Η Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων βρίσκει πάλι την Ευρώπη αντιμέτωπη με την χέουσα πληγή της, το Μεταναστευτικό και Προσφυγικό πρόβλημα.

       

       «Αν η φιλοσοφία δεν λύνει κανένα επιστημονικό πρόβλημα, η επιστήμη, με τη σειρά της δεν λύνει κανένα φιλοσοφικό πρόβλημα» (Nikolas Comez Danila, Κολομβιανός συγγραφέας)

          Ο άνθρωπος αν και αρέσκεται να πειθαρχεί στο μυθοποιητικό στοιχείο κάποιων «αληθειών», ωστόσο δεν παύει να ανιχνεύει την απόλυτη αλήθεια μέσα από την επιστημονική απόδειξη. Ιδιαίτερα, έχει ανάγκη από τον επιστημονικό λόγο σε θέματα που δεν εμπίπτουν στην άμεση εμπειρία του ή για θέματα που υπάρχουν πολλές αντιτιθέμενες ερμηνείες και απόψεις.

        Στα θέματα αυτά δεν ανήκουν μόνον τα ηθικά ερωτήματα – που έτσι κι αλλιώς διακρίνονται από έναν σχετικισμό – αλλά και θέματα καθημερινά που επηρεάζουν τόσο την προσωπική του ζωή (υλική επιβίωση…) όσο και την κοινωνία (θεσμοί, κοινή γνώμη..) ή ακόμη και το κράτος – έθνος (οικονομική ανάπτυξη, εθνική ασφάλεια….). Κυρίαρχο μεταξύ αυτών των θεμάτων και το   Μ ε τ α ν α σ τ ε υ τ ι κ ό - Π ρ ο σ φ υ γ ι κ ό.

          Ένα παλιό δημοσίευμα – άρθρο του Θ. Λιανού «Το πρόβλημα της μετανάστευσης» αποτέλεσε το έναυσμα για την εξέταση των δυνατοτήτων της επιστήμης να απαντήσει με καθαρό λόγο σε τέτοια αμφιλεγόμενα κοινωνικά θέματα που τείνουν να προκαλέσουν τεκτονικό σεισμό στο πολιτικό σύστημα των Ευρωπαϊκών κρατών αλλά και στο αξιακό μας σύστημα, όπως καταγράφηκε με την άνοδο της άκρας δεξιάς στις πρόσφατες ΕυρωΕκλογές.

          Ειδικότερα στο άρθρο αυτό προβάλλονται οι δυο διαφορετικές θέσεις για την «ηθική» της μετανάστευσης και σχολιάζεται η αδυναμία της επιστήμης να αποφανθεί με βεβαιότητα για την ορθότητα της μιας ή της άλλης άποψης.

Οι δύο θέσεις

                       Οι δύο θέσεις που παρατίθενται στο άρθρο αυτό είναι:

          Οι φιλόσοφοι που έχουν ερευνήσει την ηθική πλευρά της μετανάστευσης έχουν διατυπώσει δυο διαμετρικά αντίθετες απόψεις:

          1. «Η μία άποψη υποστηρίζει ότι κάθε άνθρωπος που γεννιέται σε οποιοδήποτε μέρος αυτού του πλανήτη έχει το δικαίωμα να επιλέξει τον τόπο όπου θα κατοικήσει, θα εργαστεί και θα ζήσει. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, δεν υπάρχει ηθικό στήριγμα για την απαγόρευση εισόδου μεταναστών στη χώρα μας.

          2. Η άλλη άποψη υποστηρίζει ακριβώς το αντίθετο: ότι, δηλαδή, κάθε κράτος έχει το δικαίωμα να επιλέγει αν, πόσους και ποιους μετανάστες θα δεχθεί και ότι το δικαίωμα αυτό δεν είναι έκφραση της κρατικής δύναμης αλλά έχει ισχυρή ηθική βάση.

          Το κράτος ως συλλογική έκφραση αυτής της κοινωνίας έχει την ηθική υποχρέωση και το δικαίωμα να εμποδίζει οποιονδήποτε θέλει παράνομα να εισέλθει στον χώρο της και να επηρεάσει τη ζωή των κατοίκων της».

          Μπορεί η επιστήμη να αποδείξει την ορθότητα ή το λάθος κάθε θέσης χωριστά; Οι δύο διαφορετικές απόψεις υπόκεινται σε επιστημονικό έλεγχο ή θα πρέπει να προστρέξουμε στη φιλοσοφία για να λάβουμε μια απάντηση;

Η αναρμοδιότητα της επιστήμης

          Και οι δύο θέσεις επικαλούνται την ηθική ως αφετηρία των επιχειρημάτων τους για να πείσουν. Οι παραπάνω, όμως, θέσεις είναι και οι δύο σχετικές και απέχουν πολύ από το να θεωρηθούν έγκυρες και απόλυτες. Η ορθότητά τους είναι σχετική, γιατί δεν μπορούν να κριθούν με επιστημονικά κριτήρια. Υπάρχουν τομείς και θέματα όπου ο επιστημονικός έλεγχος είναι θεμιτός αλλά και επιβεβλημένος. Εδώ οι κανόνες της λογικής ισχύουν απόλυτα, γιατί είναι συμβατοί με τις αλήθειες της επιστήμης και των φυσικών νόμων.

          Τέτοιοι τομείς – θέματα, όπου δεν τίθενται σε αμφισβήτηση τα κριτήρια αξιολόγησης μιας πράξης – συμπεριφοράς ή θέσης – άποψης είναι τα ιστορικά γεγονότα και τα πορίσματα των μαθηματικών και της φυσικής. Το πυθαγόρειο θεώρημα (α² = β² +γ²) και ο τύπος της ταχύτητας ενός σώματος (U=Δx/Δt) ή της εξίσωσης του Αϊνστάιν που άλλαξε τον κόσμο (E= m. c²) ισχύουν απόλυτα και ελέγχονται ως αληθείς σύμφωνα με τα επιστημονικά κριτήρια. Το ίδιο ισχύει για τα ιστορικά γεγονότα για τα οποία ο χρόνος, ο χώρος και οι πρωταγωνιστές είναι επιστημονικά αποδεκτά. Παράδειγμα σχετικό η μάχη του Μαραθώνα (τόπος) διεξήχθη το 490 π.Χ. (χρόνος) μεταξύ Αθηναίων και Περσών (πρωταγωνιστές) με νικητές τους πρώτους.

          Όταν, όμως, χρησιμοποιούνται ηθικά κριτήρια για την αποτίμηση μιας πράξης – συμπεριφοράς ή θέσης τότε η εύρεση και η αποδοχή της αλήθειας είναι δύσκολη έως ανέφικτη. Οι αξιολογήσεις, δηλαδή, για το ηθικό ή ανήθικο, δίκαιο ή άδικο, καλό ή κακό, σωστό ή λάθος είναι πολύ σχετικές και μας οδηγούν σε χώρους μακριά από την επιστημονική αλήθεια. Στις ηθικές δηλαδή αξιολογήσεις υπεισέρχεται ο υποκειμενικός παράγοντας που προσδιορίζεται από ένα άλλο πλήθος παραγόντων (μόρφωση, αξίες, συμφέροντα, ηλικία, εθνικότητα, θρησκεία…).

Τα κριτήρια

          Αντίθετα στα θέματα που ελέγχονται επιστημονικά τα κριτήρια αξιολόγησης και επαλήθευσης είναι αντικειμενικά και ουδέτερα από υποκειμενισμούς. Τα παραδείγματα ποικίλλουν και επιβεβαιώνουν τη σχετικότητα των ηθικών αξιολογήσεων και την απολυτότητα και επιστημονικών.

          Παράδειγμα ο χρόνος και ο χώρος διεξαγωγής της μάχης του Μαραθώνα δεν τίθενται σε αμφισβήτηση, αλλά είναι δύσκολο να συμφωνήσουμε όλοι για τα αίτια της νίκης των Αθηναίων κι αν η νίκη τους σημάδεψε καταλυτικά την παγκόσμια ιστορία. Ο χαρακτηρισμός της μάχης ως κοσμοϊστορικού γεγονότος είναι μια ηθική αξιολόγηση, όσο κι αν προσεγγίζει την πραγματικότητα. Η επιστημονική εγκυρότητα της εξίσωσης Ε = m.c² είναι δεδομένη, όχι όμως και η εκτίμηση ότι αυτή ευθύνεται για την κατασκευή και ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα το 1945. Η ορθότητα του τύπου του Πυθαγορείου θεωρήματος είναι, επίσης, επιστημονικά αποδεκτή, αλλά δεν συμφωνούν όλοι ότι θεωρείται ο πιο σημαντικός τύπος στην ιστορία των μαθηματικών.

          Όλα τα παραπάνω λοιπόν καθιστούν σαφές πως η σχετικότητα και το απόλυτο μιας πράξης ή μιας θέσης είναι συνάρτηση των κριτηρίων που επιλέγουμε για να τα αξιολογήσουμε. Τα επιστημονικά κριτήρια οδηγούν σε απόλυτες και αναμφισβήτητες αλήθειες, ενώ τα ηθικά κριτήρια (δίκαιο - άδικο) οδηγούν σε σχετικές αλήθειες, μη κοινά αποδεκτές.

          «Αν μάθαινα κάτι που θα μου ήταν χρήσιμο αλλά επιβλαβές για την οικογένειά μου, θα το εκδίωκα από το νου μου. Αν μάθαινα κάτι χρήσιμο για την οικογένειά μου και δεν ήταν χρήσιμο για την πατρίδα μου, θα προσπαθούσα να το ξεχάσω. Αν μάθαινα κάτι χρήσιμο για την πατρίδα μου και ήταν επιβλαβές για την Ευρώπη, ή ήταν χρήσιμο για την Ευρώπη και βλαβερό για το ανθρώπινο γένος, θα το θεωρούσα έγκλημα, γιατί είμαι αναγκαία άνθρωπος, ενώ Γάλλος δεν είμαι παρά μόνο κατά τύχη». (Μοντεσκιέ)

          Και για να θυμηθούμε το «δίκαιο» και την «ηθική» της μετανάστευση-προσφυγιάς, αυτά δεν αποτελούν αντικείμενο έρευνας της επιστήμης αλλά της φιλοσοφίας του ανθρώπου. Μία φιλοσοφία που μπορεί να αναδείξει τον άνθρωπο ως απόλυτη αξία – αυταξία ανεξάρτητα από καταγωγή, θρησκεία, γλώσσα, φύλο ή πολιτισμό. Εξάλλου:

          «Η επιστήμη είναι περισσότερο τρόπος σκέψης παρά πεδίο γνώσης» (Καρλ Σάγκαν, Αμερικανός αστρονόμος).