«Σκέψης εγκώμιον»

Με τη δύναμη της θέλησης ο άνθρωπος αλλάζει τον εαυτό του. Με τη δύναμη της αγάπης αλλάζει τους άλλους. Με τη δύναμη της σκέψης αλλάζει τον κόσμο».(Ταγκόρ) 

Διαχρονικά η σκέψη θεωρήθηκε ως ο παράγοντας που συμβάλλει αποφασιστικά στην πρόοδο και αλλαγή. Όσο, όμως, προβλήθηκε ως ο πυροκροτητής της εξέλιξης και της αλλαγής της πραγματικότητας άλλο τόσο «διώχτηκε» ως «ποινικό αδίκημα» από τις εκάστοτε εξουσίες και ιδιαίτερα τις αυταρχικές. Τα ιστορικά παραδείγματα είναι πολλά και επικυρώνουν με πειστικότητα και τις δύο παραπάνω περιπτώσεις.

Ωστόσο όσο κι αν η σκέψη διώχτηκε δεν έπαψε διαχρονικά να γονιμοποιεί όλες εκείνες τις διεργασίες που στοχεύουν τόσο στην αυτοπραγμάτωση του ατόμου όσο και στον μετασχηματισμό της κοινωνικής πραγματικότητας. Κι αυτό γιατί η σκέψη ως πνευματική λειτουργία αποτυπώνει με τον πιο εναργή τρόπο τη γενικότερη βιοθεωρία και κοσμοθεωρία κάθε ατόμου χωριστά. Αλλά η λειτουργία της αντανακλάται και σε κοινωνικό επίπεδο αφού ζυμώνει σε βάθος χρόνου τις αντιλήψεις και τις συνειδήσεις του κοινωνικού σώματος προς μία άλλη προοπτική.

«Οι σκέψεις γίνονται αντίληψη, η αντίληψη γίνεται πραγματικότητα. Άλλαξε τις σκέψεις σου για να αλλάξεις την πραγματικότητα.(William  James)

Σκέψη και ανάγκες

Βέβαια κάποιοι αντιτείνουν πως η σκέψη δεν είναι αυτοφυής, αλλά γεννάται και προσδιορίζεται ως προς το περιεχόμενο και τους στόχους της από την υλική πραγματικότητα και ιδιαίτερα τις προσωπικές ανάγκες. Ο αγώνας για υλική επιβίωση, η ανάγκη για κοινωνική αποδοχή και η πίεση να συμμορφώνεται το άτομο στα εκάστοτε πρότυπα και «σύμβολα» συνθέτουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο επωάζεται η σκέψη. Σε αυτό το πλαίσιο ο σύγχρονος άνθρωπος προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στην ανάγκη να είναι ο «εαυτός» του και στην υποχρέωση να αποκτήσει μία «κοινωνική ταυτότητα», όπως ορίζουν οι κυρίαρχες δομές της σύγχρονης κοινωνίας. Ο Βολταίρος το είπε καθαρά:

«Δεν υπάρχουν αληθινές σκέψεις χωρίς αληθινές ανάγκες».

Ο Γάλλος γνωμικογράφος Ριβαρόλ συγκεκριμενοποίησε την παραπάνω θέση επισημαίνοντας την υλική αφετηρία της σκέψης και ιδιαίτερα το ένστικτο αυτοσυντήρησης:

«Το στομάχι είναι το χώμα στο οποίο ευδοκιμούν οι σκέψεις».

Στον κύκλο των αναγκών που επωάζουν και διαμορφώνουν τη σύγχρονη σκέψη είναι και οι γενικότερες επιθυμίες, οι ελπίδες και οι απροσδιόριστοι φόβοι για το παρόν και το μέλλον. Το στοιχεία αυτά, όμως, αλλοιώνουν την αυθεντικότητα της σκέψης και ποδηγετούν την πορεία του ανθρώπου στην κατεύθυνση μιας «συμπολιτευτικής» συμπεριφοράς και στάσης ζωής. Έτσι μέσα από το φόβο και τις ανεκπλήρωτες και ατελέσφορες επιθυμίες και ελπίδες πλάθεται ο τύπος του ανθρώπου που σκέπτεται ακίνδυνα για το σύστημα.

«Το πρόβλημα με τους περισσότερους ανθρώπους είναι ότι σκέφτονται περισσότερο με τις ελπίδες, τους φόβους και τις επιθυμίες τους παρά με το μυαλό τους» (Γουίλ Ντυράν)

Αντισταθείτε στην έτοιμη σκέψη…

Ο σημερινός πολίτης επιβάλλεται να απεγκλωβιστεί από τον κομματικό και τον ευρύτερο ιδεολογικό ναρκισσισμό του και να τολμήσει την επαναδιαπραγμάτευση των σχέσεών του τόσο με τον εαυτό του όσο και με την κοινωνία και τις επιταγές της. Ο νευρωτικός οδοιπόρος της εποχής μας δεν πρέπει να επαίρεται και να κολακεύεται για τις εύκολες και ανούσιες κατακτήσεις του, αλλά να επιζητεί το νέο και να επιλέγει τους «απάτητους δρόμους». Έτσι θα απελευθερωθεί από την βολική απάθεια, την παραίτηση και την μηδενιστική κουλτούρα.

Η καθαρή σκέψη – η αδογμάτιστη και ελεύθερη – είναι το αντίσωμά μας απέναντι στην γενική ύπνωση και κοινωνική απονεύρωση. Στη «συσκευασμένη» σκέψη των μηχανισμών της εξουσίας και στον υφέρποντα κίνδυνο της Οργουελικής «Διπλής Σκέψης» («η ικανότητα να έχεις ταυτόχρονα δύο πεποιθήσεις αντιφατικές μεταξύ τους και να τις παραδέχεσαι και τις δύο», «1984») οφείλουμε ως σκεπτόμενα άτομα να αντιτάξουμε τα δικά μας «όχι». Γιατί γνωρίζουμε πως το σύστημα προσπαθεί να διαβρώσει ή και να απονευρώσει το άτομο από την ικανότητα να σκέφτεται ελεύθερα κι ανατρεπτικά.

«Αντισταθείτε στην έτοιμη σκέψη. Στο βόλεμα το νου… όταν φωνάζω αντισταθείτε πρώτα και κύρια στη σκέψη σας απευθύνομαι. Γιατί εκεί μάς απειλεί το σύστημα πιο πολύ παρά με τη φυλακή» (Ν. Δήμου)

Σκέψη και Δράση

Δεν λείπουν, όμως, και οι περιπτώσεις που η σκέψη δρα ανασταλτικά στην ανάληψη πρωτοβουλιών και τελικά στην ίδια τη δράση. Εξίσου επικίνδυνη είναι και η δράση όταν δεν συνοδεύεται κι από την ανάλογη σκέψη. Από παλιά έχει τεθεί το ερώτημα – δίλημμα για το ιδανικό πρότυπο του ανθρώπου. Ο άνθρωπος της σκέψης είναι αυτός που συνιστά το βασικό μοχλό αλλαγής και προόδου ή ο άνθρωπος της δράσης; Στις δύο αυτές αντιμαχόμενες θέσεις υπάρχει μία «Ισοσθένεια λόγων», αφού δεν υπάρχει ένα αντικειμενικό κριτήριο αξιολόγησης.

Στη θέση της Mary Beard «Δράση χωρίς σκέψη είναι θανάσιμη. Σκέψη χωρίς δράση είναι μάταιη» λειτουργεί ως συμπλήρωμα και εξισορροπητικά η άποψη του Bergson:

«Να σκέφτεσαι σαν άνθρωπος της δράσης και να ενεργείς σαν άνθρωπος της σκέψης».

Η πλάνη της σκέψης

Πολλοί άνθρωποι, ωστόσο, χαρακτηρίζονται από μία πλάνη ως προς το βίωμα μιας πρωτότυπης και προσωπικής σκέψης. Νομίζουν, δηλαδή, ότι σκέπτονται ελεύθερα, ενώ στην πραγματικότητα η σκέψη τους κινείται στα πλαίσια των στερεοτύπων και προκαταλήψεών τους. Ο αμερικανός φιλόσοφος William  James τονίζει χαρακτηριστικά:

«Πολλοί άνθρωποι νομίζουν ότι σκέφτονται, ενώ στην πραγματικότητα απλά διευθετούν τις προκαταλήψεις τους».

Σε ένα άλλο επίπεδο υπάρχουν και εκείνοι οι άνθρωποι που από αδυναμία να σκεφτούν οδηγούνται είτε στην απόλυτη αμφιβολία όλων είτε στην άκριτη αποδοχή. Έτσι βιώνουν τη μακαριότητα μιας κίβδηλης ελευθερίας της «μη σκέψης». Κι αυτό γιατί σύμφωνα και με τον Ανρί Πουανκαρέ (Γάλλος μαθηματικός):

«Το να αμφιβάλεις για όλα και να πιστεύεις σε όλα, είναι πολύ βολικά – και τα δύο – γιατί σε απελευθερώνουν από την ανάγκη να σκέφτεσαι».

Η δύναμη της σκέψης

Η εποχή μας επιτάσσει την καθαρή, ελεύθερη και αδογμάτιστη σκέψη. Μία σκέψη που θα αφυπνίζει και θα «φοβίζει». Γιατί μία σκέψη που δεν προκαλεί ανησυχία και δεν φοβίζει κανέναν είναι μία σκέψη άχρηστη. Σχετικά ο Έρμαν Έσσε τονίζει:

«Ποτέ δεν μου επιτέθηκαν ή με έφτυσαν για όποιο κουτό, ασήμαντο, ανάξιο πράγμα έχω κάνει∙ κάθε φορά που με έβρισαν ήταν για μία σκέψη ή πράξη που αργότερα αποδείχθηκε σωστή».

Υπάρχει πληθώρα ιστορικών παραδειγμάτων που καταγράφει το φόβο των ανθρώπων και της εξουσίας στην ανατρεπτική σκέψη: Σοφιστές, Γαλιλαίος, Τζορντάνο Μπρούνο… Οι ιδέες και σκέψεις τους διώχτηκαν, τα βιβλία τους κάηκαν και πολλοί από αυτούς θανατώθηκαν. Κι αυτό γιατί η διαρκής κίνηση της σκέψης – όχι κατ’ ανάγκην η φιλοσοφική και επιστημονική – αρνείται τις βεβαιότητες, θρυμματίζει τα στερεότυπα, αποδομεί τα «αυτονόητα» και θέτει σε κριτικό έλεγχο τις «κοινωνικές παραδοχές».

Στο βασίλειο της δημιουργικής σκέψης το πρώτιστο αγαθό δεν είναι να εκφράζουμε ελεύθερα τις σκέψεις μας, αλλά να έχουμε δικές μας σκέψεις απαλλαγμένες από ιδεολογικές σκοπιμότητες και υπόρρητες δογματικές αγκυλώσεις. Υγιής σκέψη είναι η σκέψη που βρίσκεται σε κίνηση ή θέτει σε κίνηση ερωτήματα και προβληματισμούς που βρίσκονται σε ύπνωση. Η σκέψη και οι μηχανές τότε μόνον  αξίζουν, όταν βρίσκονται σε κίνηση. Ίσως το καλύτερο «εγκώμιον σκέψης» να το έπλεξε ο Μπέρτραντ Ράσελ:

«Η σκέψη είναι δυνατή, σβέλτη κι ελεύθερη, είναι το φως του κόσμου και η μεγαλύτερη δόξα του ανθρώπου».

 

 *Το παραπάνω κείμενο αποτελεί τον πρόλογο του βιβλίου του συγγραφέα "Σκέψης Εγκώμιον " (Εκδόσεις Απόπειρα).