ΛΟΓΙΚΗ: Το «πρώτο κινούν»

«Όπως η λογική είναι επανάσταση για την πίστη, έτσι και το πάθος είναι επανάσταση για τη λογική»

(Thomas Browne, Άγγλος συγγραφέας)

 

Όταν το 1932 ο Όρσον Ουέλς διακήρυττε: «Ο Θεός πέθανε, ζήτω η λογική» υπονοούσε το θρίαμβο της λογικής και την αποδέσμευση του ανθρώπου από κάθε στοιχείο που δεν υπακούει στους κανόνες της λογικής ερμηνείας και απόδειξης. Ο ορθολογισμός και η επιστημονική σκέψη, τέκνα του διαφωτισμού, απέκτησαν ρυθμιστικό ρόλο όχι μόνο στον τρόπο  με τον οποίο ο άνθρωπος αντιμετωπίζει την πραγματικότητα αλλά και σε κάθε επίπεδο των ανθρώπινων σχέσεων. Η θεοποίηση του ορθού λόγου «Το πείθεσθαι τω αργώ λόγω και τω θεώ ταυτόν εστίν» δεν εξέφραζε μόνο τον Πλάτωνα (Κρίτων, 40) αλλά και ένα μεγάλο μέρος της αρχαιοελληνικής σκέψης.

Εξάλλου την κυριαρχία της λογικής αναδεικνύει και ο χωρισμός της ψυχής σε τρία μέρη: το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Σύμφωνα με το χωρισμό αυτό τα δυο κατώτερα μέρη της ψυχής (θυμοειδές και επιθυμητικόν) επιβάλλεται να πειθαρχούν στις προσταγές του ορθού λόγου. Εκ των πραγμάτων, λοιπόν, τίθεται το ερώτημα για την πρωτοκαθεδρία της Λογικής ή του Συναισθήματος από όλους εκείνους που αμφισβητούν την εξουσία της Λογικής.

Η λογική γεννά το συναίσθημα

Η σχέση Λογικής και Συναισθήματος είναι μια σχέση προβληματική όσο και η συνύπαρξή τους. Κάθε όρος διεκδικεί την πρωτοκαθεδρία στον αγώνα για έλεγχο της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Υπάρχει, μια αφανής και υπόγεια πάλη ανάμεσα στις δύο δίδυμες δυνάμεις. Οι ατομικές περιπέτειες, η καθημερινή ζωή και τα ιστορικά παραδείγματα αλλά και οι επιστημονικές γνώσεις αδυνατούν να αποφανθούν με βεβαιότητα για την υπεροχή του ενός έναντι του άλλου.

Οι υπέρμαχοι της εξουσίας της Λογικής διατείνονται πως μεταξύ Λογικής και Συναισθήματος υφίσταται μια αιτιοκρατική σχέση. Ως αίτιο – πρώτο κινούν λαμβάνεται η Λογική και ως αποτέλεσμα το Συναίσθημα. Θεωρούν, δηλαδή, οι υποστηρικτές αυτής της θέσης – σχέσης πως η Λογική είναι αυτή που δημιουργεί ή προκαλεί το συναίσθημα. Η Λογική ως γενεσιουργό αίτιο ενεργοποιεί όλους τους μηχανισμούς λειτουργίας γέννησης και έκφρασης των συναισθημάτων. Το συναίσθημα βέβαια ως δυνατότητα υφίσταται αλλά η Λογική είναι εκείνη η δύναμη που το μετασχηματίζει σε ικανότητα δίνοντας το ερέθισμα να διαμορφωθεί και να εκδηλωθεί.

Εξάλλου κάθε συναισθηματική έκρηξη, όσο κι αν αυτή φαίνεται πηγαία, έχει ως αιτία το λογικό του ανθρώπου. Ο τρόπος που σκεπτόμαστε, ο τρόπος που ερμηνεύουμε την πραγματικότητα και ο τρόπος που ορίζουμε τη θέση μας μέσα στον κόσμο και στα ερεθίσματα προσδιορίζει και το είδος των συναισθημάτων μας. Κάθε δηλαδή συναισθηματική έκρηξη είναι λογικά προσδιορισμένη, όσο κι αν αυτό θεωρείται αντιφατικό.

«Αρχή απάσης ηγεμών έστω λόγος»

(Μένανδρος)

Οι εκδηλώσεις του συναισθήματος δεν πηγάζουν τόσο από ενστικτώδεις αιτίες όσο από τις λογικές διεργασίες. Ακόμη και στις περιπτώσεις, όπου φαίνεται πως το λογικό απουσιάζει, η έκφραση του συναισθήματος ενεργοποιείται από τη λογική. Για παράδειγμα, μια σκηνή του δρόμου με έντονα στοιχεία συγκίνησης θα προκαλέσει κι ανάλογα συναισθήματα (έκπληξη, οργή, χαρά, ενθουσιασμό, αγωνία, φόβο).

Ωστόσο η εκδήλωση αυτών των συναισθημάτων όσο κι αν φαίνεται πηγαία ή ενστικτώδης είναι προϊόν σκέψης και λογικής επεξεργασίας. Πρώτα, δηλαδή, ο νους κατανόησε και επεξεργάστηκε το ερέθισμα στης σκηνής και μετά ενεργοποίησε τους κατάλληλους μηχανισμούς για τη γέννηση και εκδήλωση ενός συγκεκριμένου συναισθήματος.

Σκέψη και Συναίσθημα

Κάθε συναίσθημα, λοιπόν, δεν είναι προϊόν παρθενογέννησης αλλά αλέθεται στις μυλόπετρες της λογικής πρώτα και μετά εξωτερικεύεται με τη μορφή και την ένταση που αυτή προσδιορίζει. Αντίθετα μια πλειάδα παραδειγμάτων αποδεικνύει τη δυνατότητα που έχει μία σκέψη να προκαλέσει ποικιλία συναισθημάτων διαφορετικών αποχρώσεων.

Για παράδειγμα, η σκέψη μια καθολικής καταστροφής ως ατόμου (οικονομική…) μπορεί να ενεργοποιήσει συναισθήματα αγωνίας, φόβου και κατάθλιψης. Τα συναισθήματα αυτά έχουν ως μοναδική πηγή μια συγκεκριμένη σκέψη για ένα πιθανό γεγονός. Θα μπορούσε κανείς να προσθέσει χιλιάδες παραδείγματα που επιβεβαιώνουν την παραπάνω θέση. Η φράση «τι σκέφτηκες κι άλλαξες όψη» υποδηλώνει το ρόλο της λογικής – σκέψης στη γέννηση των συναισθημάτων.

«Η λογική είναι ένα υπέροχο και ακατανόητο ένστικτο της ψυχής μας»

(David  Hume)

Στα συναισθήματα, λοιπόν, διαβλέπουμε και το βαθμό της λογικής αξιολόγησης της πραγματικότητας. Υπάρχουν περιπτώσεις που διαφορετικά άτομα αντιδρούν με διαφορετικό συναισθηματικό τρόπο (χαρά – λύπη) απέναντι στο ίδιο ερέθισμα, γιατί απλούστατα το κάθε άτομο χωριστά αποτιμά λογικά την πραγματικότητα με διαφορετικά κριτήρια. Η θέση αυτή φαίνεται να δικαιώνει όλους εκείνους που πρεσβεύουν πως η βαθύτερη αιτία των συναισθηματικών μας αντιδράσεων είναι ο νους και λιγότερο τα βιώματά μας.

Ο νους, λοιπόν, ως το «πρώτο κινούν» της ανθρώπινης συμπεριφοράς πυροδοτεί με το δικό του τρόπο τις πηγές γέννησης των συναισθημάτων. Εξάλλου, η βιοθεωρία, οι ιδεολογικές μας θέσεις και τα «αξιώματα» της ζωής που έχουμε ενσωματώσει στο αξιακό μας σύστημα λειτουργούν ως φίλτρο με τη βοήθεια του οποίου κρίνονται και αξιολογούνται τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος κι ανάλογα αναδύονται αντίστοιχα συναισθήματα. Είναι τελικά ο τρόπος σκέψης μας που δημιουργεί τα συναισθήματα που νιώθουμε και τελικά και τις ίδιες τις πράξεις μας.

«…Αισθανόμαστε, όπως σκεπτόμαστε»

Όλα, λοιπόν, συνηγορούν στον κυρίαρχο ρόλο της λογικής και της σκέψης στον τρόπο που ενεργούμε και αισθανόμαστε. Διανοητές όλων των εποχών διακήρυξαν τον πρωταγωνιστικό ρόλο της σκέψης σε όλο το φάσμα της συμπεριφοράς μας: «Γινόμαστε αυτό που σκεφτόμαστε ολόκληρη την ημέρα», (Έμερσον). Ο Σαίξπηρ επίσης τονίζει: «Δεν είναι τίποτα από μόνο του καλό ή κακό, αλλά η σκέψη μας το κάνει τέτοιο». Επί πλέον ο Νόρμαν Βίνσεντ Πηλ τόνισε: «Αλλάξτε τις σκέψεις σας κι αλλάζετε τον κόσμο σας». Τελικά «είμαστε, όπως σκεφτόμαστε και αισθανόμαστε, όπως σκεφτόμαστε». Πιο κατηγορηματικός είναι ο Γουαίην Ντύερ στο έργο του «Πίστεψέ το και θα το δεις» όσον αφορά τον κυρίαρχο ρόλο της σκέψης σε όλους τους τομείς της ζωής μας.

«Εδώ έχουμε ένα μίνι μάθημα σχετικά με το τι είναι σκέψη. Η επιθυμία σας να βελτιώσετε τη ζωή σας είναι πραγματικά η σκέψη σας για βελτίωση της ζωής σας. Η θέλησή σας να ζήσετε είναι στην πραγματικότητα η σκέψη σας να ζήσετε. Οι στάσεις σας σχετικά μ’ ολόκληρη τη ζωή σας είναι στην πραγματικότητα οι σκέψεις σας πάνω σ’ αυτά τα ζητήματα. Ολόκληρο το παρελθόν σας, μέχρι αυτή τη στιγμή, δεν είναι πραγματικά τίποτα περισσότερο από σκέψη. Ολόκληρο το μέλλον σας, απ’ αυτή τη στιγμή και μετά, δεν είναι τίποτε άλλο παρά σκέψη. Οι σχέσεις σας με τον καθένα στη ζωή σας, δεν είναι τίποτε άλλο, από σκέψη. Η αποφασιστικότητά σας να πετύχετε δεν είναι τίποτε άλλο παρά η σκέψη σας να το κάνετε αυτό. Η ιδέα της επιτυχίας είναι πραγματικά η σκέψη της επιτυχίας».

Η παραπάνω άποψη συνιστά ένα διθύραμβο της Λογικής και της Σκέψης. Ίσως, όμως, να είναι και μια υπερβολή, αφού υποβιβάζει το ρόλο, την αξία ή και την αυτονομία του συναισθήματος. Τη λειτουργία και το ρόλο του αδυνατούμε πολλές φορές να κατανοήσουμε ή και να αποδεχτούμε γιατί όπως τόνισε και ο Πασκάλ:

«Η καρδιά έχει τη δική της λογική, που η λογική δεν γνωρίζει».

Επιμύθιον – Ένσταση

Επιβάλλεται, λοιπόν, να εναρμονίσουμε το νου με την καρδιά, τη λογική με το συναίσθημα και να πετύχουμε την καλύτερη ισορροπία μεταξύ τους, γιατί διαφορετικά θα ισχύει αυτό που είπε ο H. Walpole: «Η ζωή είναι κωμωδία γι’ αυτούς που σκέφτονται και τραγωδία γι’ αυτούς που αισθάνονται». Αυτή η ισορροπία εδράζεται πάνω στην παραδοχή πως ο άνθρωπος έχει δυο είδη νοημοσύνης: τη συναισθηματική και τη λογική. Η «συναισθηματική νοημοσύνη» περιλαμβάνει την εξισορρόπηση συναισθήματος και λογικής, έτσι ώστε κανένα από τα δυο να μην έχει τον απόλυτο έλεγχο επί του άλλου. Άνθρωποι που χαρακτηρίζονται από συναισθηματική νοημοσύνη κατανοούν πότε να ελέγχουν τα συναισθήματά τους και πότε να ελέγχονται από αυτά.

«Γιατί το λογικό, όταν κυβερνά μόνο είναι μια δύναμη που

φυλακίζει και το πάθος, αφύλαχτο, είναι μια φλόγα

που καίει μέχρι την αυτοκαταστροφή»

(«Ο Προφήτης», Χαλίλ Γκιμπράν).

Στους υπέρμαχους της πρωτοκαθεδρίας της λογικής έναντι του συναισθήματος πολλοί διατυπώνουν έντονες ενστάσεις. Ενστάσεις και αμφισβητήσεις που φθάνουν μέχρι το σημείο να θεωρούν άδικο και επιστημονικά μετέωρο τον χαρακτηρισμό του ανθρώπου ως Homo Sapiens.

Κι αυτό γιατί το συναίσθημα είναι παρόν σε πολλές στιγμές και αποφάσεις της ζωής μας. «Ερχόμαστε αντιμέτωποι με κινδύνους, βιώνουμε την απώλεια αγαπημένων προσώπων, εμμένουμε σ’ ένα στόχο παρ’ όλες τις απογοητεύσεις, αγωνιούμε για τις σχέσεις μας με τους συντρόφους μας… Κάθε συναίσθημα προσφέρει μια ξεχωριστή ετοιμότητα για δράση… καθώς αυτές οι καταστάσεις επαναλαμβάνονταν αιωνίως και αενάως στην ιστορία της εξέλιξής μας, η αξία του συναισθηματικού μας πλούτου ως στοιχείου επιβίωσης εντυπώθηκε στο νευρικό μας σύστημα, μετατρέποντας τα συναισθήματά μας σε έμφυτες, αυθύπαρκτες τάσεις της ανθρώπινης υπόστασης», (Daniel Goleman, «Η συναισθηματική νοημοσύνη»).

Αυτήν την αέναη πάλη Λογικής και Συναισθήματος την απέδωσε με έναν ξεχωριστό τρόπο ο Έρασμος:

«Ο Δίας στοίβαξε πολύ περισσότερο πάθος παρά λογική… Έστησε δύο οργισμένους τυράννους απέναντι στη μοναχική δύναμη της Λογικής: Το Θυμό και τον Πόθο. Πόσο μπορεί η Λογική να υπερισχύσει αντιμέτωπη με τις συνδυασμένες δυνάμεις αυτών των δύο φαίνεται ξεκάθαρα στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Η Λογική κάνει το μόνο που μπορεί, ξελαρρυγγίζεται επαναλαμβάνοντας κανόνες αρετής, ενώ οι άλλοι δυο της λένε να πάει να πνιγεί, και γίνονται ολοένα και πιο θορυβώδεις και προσβλητικοί, τόσο που πια ο Αφέντης τους εξαντλείται, παραδίδει τα όπλα και υποτάσσεται».

Την αμφισβήτηση της παντοδυναμίας της λογικής προβάλλει και ο Ισπανός στοχαστής Miguel de Unamuno:

«Ο Υπέρτατος θρίαμβος της λογικής είναι να σπέρνει την αμφιβολία για την ίδια της την αξία».