Λογική και Συναίσθημα: Η αέναος πάλη

 

«Ωραία είναι μόνο εκείνα τα πράγματα που εμπνέονται από την τρέλα και γράφονται με τη λογική», (Αντρέ Ζιντ).

 

«ΠΩΣ ΝΑ στοχαζόμαστε και πώς να πράττουμε στη ζωή για να πετύχουμε: με το λογικό ή με το συναίσθημα; Το πρόβλημα, ας φαίνεται απλό, δεν είναι καθόλου εύκολο, και έχει απασχολήσει πολλούς και σοβαρούς ανθρώπους», (Ε.Π. Παπανούτσου, Δίδυμες Δυνάμεις, Η φρόνηση και το πάθος).

Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας του ο άνθρωπος προσπαθούσε να επιλέξει ανάμεσα στη λογική, τη σωφροσύνη και την πηγαία συναισθηματική έκφραση, τα επιταγές της καρδιάς του. Δεν είναι λίγες οι φορές που οι αυστηροί ορθολογιστές υπέταξαν την καρδιά στη λογική, αγνοώντας ότι το συναίσθημα έχει απόλυτη αυτοτέλεια, τη δική του «ζωή», και λειτουργεί συχνά με μηχανισμούς που η λογική δεν κατανοεί. Ο συναισθηματικός κόσμος του ατόμου δε λειτουργεί ποτέ με τη μαθηματική αυστηρότητα της λογικής.

 

Αντίθετα είναι ένας συγκερασμός βιωμάτων, εικόνων, ιδεών και αισθήσεων που αναδύονται από τα βάθη της ανθρώπινης ψυχής, από ένα χώρο που συχνά η λογική δεν μπορεί να προσεγγίσει και να ερμηνεύσει. Τα συναισθήματα είναι τόσο απρόβλεπτα και ταυτόχρονα τόσο ισχυρά, που παρασέρνουν τον άνθρωπο σε ενέργειες και πράξεις γεμάτες ένταση, σε συμπεριφορές που θαμπώνουν με τη ζωντάνια και τον αυθορμητισμό τους. Η λογική δεν μπορεί να εξηγήσει τη συγκίνηση μπροστά σε μια όμορφη εικόνα, την απόλυτη οργή ή την απόλυτη αγάπη. Κι αυτό επειδή η καρδιά έχει τους δικούς της μηχανισμούς, άγνωστους και ανεξερεύνητους, μη προσεγγίσιμους από τη λογική αλλά τόσο γνώριμους… στα όνειρα και στη φαντασία.

«Η καρδιά έχει τους λόγους της που ο λόγος δεν τους γνωρίζει καθόλου», (Πασκάλ).

Από το Μύθο στο Λόγο

Το πέρασμα από το ΜΥΘΟ στο ΛΟΓΟ δεν αποτέλεσε μόνο την απαρχή της αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας αλλά και το πρώτο βήμα της Επιστήμης. Η λογική καθίσταται το βασικό κριτήριο με βάση το οποίο συλλαμβάνεται, νοείται και ερμηνεύεται η εξωτερική πραγματικότητα. Ο ορθολογισμός δεν υπήρξε μόνο ένα αναγκαίο στάδιο από τη μυθολογική – θεολογική ερμηνεία του κόσμου στην επιστημονική ταξινόμηση των όντων και των φαινομένων αλλά και μια διαφορετική στάση στο ερώτημα για την ουσία του ανθρώπου και τη θέση του στο μέλλον. Η λογική «θεοποιήθηκε» και συνέβαλε τα μέγιστα στην οργάνωση των κοινωνιών, στον προγραμματισμό της κοινωνίας και κύρια στον επαναπροσδιορισμό και θεμελίωση των διαπροσωπικών σχέσεων πάνω σε νέες βάσεις. Η ορθολογικοποίηση των κοινωνικών δομών και ο εξορθολογισμός των οικονομικών φαινομένων απογείωσε το ανθρώπινο είδος και από το βασίλειο του «σπηλαίου», το οδήγησε σε ένα ανώτερο επίπεδο πολιτισμού. Ο άνθρωπος γνώρισε καλύτερα τον εαυτό του στο βαθμό που η λογική τον βοήθησε να αποδεσμευτεί – όχι απόλυτα βέβαια – από προκαταλήψεις και αναχρονιστικά στερεότυπα.

Ένα – ένα τα μυστήρια του κόσμου ξεθωριάζουν μπροστά στην καταλυτική δύναμη του ΛΟΓΟΥ, ο παράγοντας τύχη ολοένα και περισσότερο διαδραματίζει μικρότερο ρόλο στη ζωή του ατόμου κι όλα αυτά συνθέτουν το καινούργιο τοπίο μέσα στο οποίο νιώθει σίγουρος και ασφαλής. Ο Homo Sapiens ως η προσωποποίηση της λογικής και της εξουσίας του άρχισε να δικαιώνεται ιστορικά μόνο τότε, όταν όλα τα έργα και οι πράξεις του υπάγονται στον έλεγχο της λογικής που είναι ο υπέρτατος κριτής και ο «νομιμοποιητικός παράγοντας». Η λογική (όχι μόνο ως τρόπος ή δυνατότητα σκέψης) ως εργαλείο δε βοηθά το άτομο μόνο στην επιστήμη, στην οικονομία και στη συγκρότηση των κοινωνιών αλλά και σε καθημερινό επίπεδο αποτελεί τον απαραίτητο οδηγό για κάθε ενέργειά του.

 

«Πάντων νους κρατεί»

Νιώθει έτσι περισσότερο ασφαλής και ισορροπημένος, αισιοδοξεί και προγραμματίζει τον «καθημέραν βίον» πάνω σε σταθερά θεμέλια και γενικά χαρακτηρίζεται από αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση. Το άγνωστο δεν το αντιμετωπίζει με δέος και το απρόβλεπτο αποφεύγει να το δαιμονοποιεί. Τα λάθη περιορίζονται και οι ψυχοσυναισθηματικές μεταπτώσεις τον κάνουν λιγότερο ευάλωτο στους εξωτερικούς παράγοντες. Γενικότερα η λογική, με όλες τις σημασιολογικές αποχρώσεις καθιστά τον άνθρωπο υπεύθυνο, ελεύθερο, αυτεξούσιο και κύρια κυρίαρχο των εξελίξεων και πρωταγωνιστή της ζωής του.

Η αμφισβήτηση της Λογικής

Σε όλα τα παραπάνω μερικοί αντιτείνουν κάποια αρνητικά φαινόμενα που απορρέουν από την απόλυτη κυριαρχία της λογικής στη ζωή του ανθρώπου. Πιστεύουν, δηλαδή, πως η υπερτροφία της λογικής και η περιθωριοποίηση του συναισθήματος οδηγούν στη δημιουργία ενός μονοδιάστατου ανθρώπου. Από τον τύπο αυτό του ανθρώπου απουσιάζει η ζωντάνια, ο αυθορμητισμός και η γνησιότητα. Το πηγαίο ενοχοποιείται και η πρωτοτυπία αφυδατώνεται. Η δημιουργικότητα εκφράζεται κι αισθητοποιείται μέσα από συγκεκριμένες διόδους κι έτσι εξαλείφονται οι μεγάλες συλλήψεις και τα πρωτότυπα έργα.

Η φαντασία, ως δημιουργική δύναμη, ακρωτηριάζεται και προβάλλεται μόνο ό,τι υπόκειται σε λογική αιτιολόγηση. Το όνειρο, ως απελευθερωτική δύναμη, ακυρώνεται κάτω από το βάρος του συγκεκριμένου και του πραγματικού. Οι ουτοπίες εξασθενίζουν μπροστά στην ανάγκη να ερμηνευτούν τα γεγονότα με κριτήριο το εφικτό. Ο εσωτερικός κόσμος, που έχει τους δικούς του νόμους και «λογική», ασφυκτιά και πιέζει το άτομο για μια πιο γνήσια και δημιουργική έκφραση. Η «ψυχρή» λογική μπορεί να προστατεύει από ατοπήματα και λάθη αλλά οδηγεί στην τυποποίηση σκέψης και συμπεριφοράς και σε μια «πειθαρχία» που τελικά καταντά δέσμευση και δουλεία. Όχι σπάνια η κυριαρχία της λογικής οδηγεί σε μια «ομοιομορφία» που ισοπεδώνει κάθε στοιχείο ιδιαιτερότητας και μοναδικότητας.

«Γιατί η λογική, όταν είναι κυρίαρχη, είναι μία δύναμη ανασταλτική∙ και το πάθος, όταν δεν επιτηρείται, είναι μία φλόγα που καίγεται μέχρι που αφανίζεται», (Χαλίλ Γκιμπράν).

 

Ο τρόπος που κατανοούμε την πραγματικότητα είναι κοινός για όλους (λογική πρόσληψη), ενώ ο τρόπος που ο καθένας εκφράζει αυτήν την πραγματικότητα και τη μετασχηματίζει σε εμπειρία είναι μοναδικός. Ισχυρίζονται πολλοί πως ο άκρατος ορθολογισμός γέννησε το τεχνοκρατικό πνεύμα, περιθωριοποίησε την πολιτική και γενικά έκανε τον άνθρωπο λιγότερο άνθρωπο. Η αφυδάτωση του συναισθήματος και οι λίγες ευκαιρίες που έχει να εκδηλωθεί οδηγούν στην αλλοτρίωση του ανθρώπου, στο βαθμό που αυτό νοείται ως μια ενότητα (Λογικής – Συναίσθημα). Επί πλέον η μονοκρατορία της λογικής εκκολάπτει την υστεροβουλία, την ιδιοτέλεια και το ατομοκεντρικό πνεύμα. Αντίθετα το συναίσθημα τρέφει την αλληλεγγύη και το αλτρουιστικό πνεύμα. Ίσως η λογική, όταν διαποτίζει κάθε σκέψη και συμπεριφορά του ανθρώπου, να τον απομακρύνει από τις πηγές της ζωής και τις αρχέγονες δυνάμεις του.

Η ισορροπία

Συμπερασματικά ο άνθρωπος, ως διφυής οντότητα, επιβάλλεται να ισορροπεί ανάμεσα στη Λογική και το Συναίσθημα και να ακροβατεί καθημερινά στις απαιτήσεις των δύο αυτών αντίρροπων δυνάμεων. Στην εποχή της κοινωνίας της γνώσης, της πληροφορίας και της βιοτεχνολογίας η λογική φαίνεται να έχει την προτεραιότητα. Ωστόσο στην άκρατη μηχανοποίηση, στην υπερπροβολή της αξίας των υλικών αγαθών και στον αυτοματισμό του πληκτρολογίου το συναίσθημα είναι αναγκαίο όσο ποτέ. Χρειαζόμαστε όσο ποτέ άλλοτε τη συναισθηματική νοημοσύνη και την ενσυναίσθηση.

Πρέπει να μπορούμε να εναρμονίσουμε το Νου και την Καρδιά. Χρειάζεται μια ισορροπία ανάμεσά τους για να αποφύγουμε αυτό που επισήμανε ο H. Walpole:

«Η ζωή είναι κωμωδία γι’ αυτούς που σκέφτονται και τραγωδία γι’ αυτούς που αισθάνονται»

 

Τη σύγκρουση ανάμεσα στις δύο αντίρροπες δυνάμεις, τη λογική και το συναίσθημα, μπορούμε να την μετατρέψουμε σε ζωογόνο δύναμη με στόχο την ολοκλήρωσή μας.

«Ο νους βολεύεται, έχει υπομονή, του αρέσει να παίζει μα η καρδιά αγριεύει, δεν καταδέχεται αυτή να παίζει, πλαντάει και χιμάει να ξεσχίσει το δίχτυ της ανάγκης.

Αν ο νους δεν μπορεί να επιχειρήσει πέρα απ’ τα σύνορα την ηρωική έξοδο, θα μπορούσε η καρδιά μου.

Ο νους βολεύεται θέλει να γεμίσει με έργα μεγάλα τη φυλακή του, το κρανίο, να ζωγραφίσει στις αλυσίδες του φτερούγες ελευθερίας.

Η καρδιά δε βολεύεται γιομάτη ελπίδα αποκρίνεται στις ερωτικές φωνές τινάζοντας τις αλυσίδες.

Η καρδιά σμίγει, ό,τι ο νους χωρίζει, ξεπερνάει την παλαίστρα της ανάγκης και μετουσιώνει το πάλεμα σε αγάπη».

(Νίκος Καζαντζάκης, Ασκητική)