Μαζάνθρωπος: Ο αγελαίος άνθρωπος

‘’Η κοινωνία θα σου δώσει το κάθε τι, αν της δώσεις την ελευθερία σου. Θα σου δώσει σεβασμό, θα σου δώσει μεγάλες  θέσεις στην ιεραρχία, στην γραφειοκρατία, πρέπει όμως να παρατήσεις ένα πράγμα: την ελευθερία σου, την ατομικότητά σου. Πρέπει να γίνεις ένας αριθμός στο πλήθος’’ ( Μπουκάϊ ).

            Είναι ικανή η εξουσία που ασκεί στη συνείδησή μας η κοινωνία να μας καταστήσει αριθμούς; Μπορεί να αναστείλει την έμφυτη τάση του ανθρώπου να είναι και να φαίνεται διαφορετικός; Η τάση να εκδηλώνουμε την ατομικότητα-διαφορετικότητά μας υποχώρησε τόσο εύκολα κάτω από το βάρος των κοινωνικών κανόνων; Είναι που η κοινωνία απέκτησε τόση δύναμη ή ο άνθρωπος κατέστη τόσο αδύναμος;

            Ερωτήματα διαχρονικά που ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι και φιλόσοφοι προσπαθούν να απαντήσουν. Οι απαντήσεις τους δεν συγκλίνουν υποχρεωτικά, αφού ο άνθρωπος εξετάζεται από διαφορετική σκοπιά και με διαφορετικά εργαλεία ανίχνευσης της βαθύτερης ουσίας του ανθρώπινου ‘’είναι’’. Όποιες, όμως, κι αν είναι οι απαντήσεις σε ένα στοιχείο συγκλίνουν. Πως οι σύγχρονες, μαζικές κοινωνίες διαμορφώνουν ένα νέο τύπο ανθρώπου, το μαζάνθρωπο.

Ο κονφορμίστας

            Πρώτος ο Φρόϋντ κατέγραψε τα γνωρίσματα του μαζάνθρωπου στο έργο του «Η ψυχολογία των μαζών και η ανάλυση του Εγώ» : «Τα βασικά χαρακτηριστικά του μέλους της μάζας είναι τα ακόλουθα : Εξαφάνιση της συνειδητής και κυριαρχία της  ασυνείδητης προσωπικότητας, προσανατολισμός σκέψεων και συναισθημάτων προς την ίδια κατεύθυνση μέσω της υποβολής και της μετάδοσης και τάση για άμεση υλοποίηση των ιδεών που του έχουν υποβληθεί. Το άτομο δεν είναι πια ο εαυτός του, αλλά ένα άβουλο αυτόματο». (πηγή Λε Μπον , ‘’ Η ψυχολογία των όχλων’’).

            Οι έννοιες κομφορμισμός και ‘’κονφορμίστας’’ εννοιολογικά γειτνιάζουν με την ομοιομορφία και τη μαζοποίηση. Όλες υποδηλώνουν την απώλεια κάθε στοιχείου ιδιαιτερότητας και αυτοβουλίας που νομοτελειακά οδηγεί στην πλήρη υποταγή στους κανόνες και αξίες της κοινωνίας και του πλήθους. Ο μαζάνθρωπος – κομφορμίστας δεν δρα αυτόβουλα αλλά ποδηγετείται από τις εντολές και τα πιστεύω της μάζας. Αποκτά μία αγελαία συνείδηση που ακυρώνει κάθε στοιχείο ιδιοπροσωπίας και κριτικής σκέψης. Ο κομφορμιστής γνωρίζει πολύ καλά να συμμορφώνεται και να αποδέχεται ό,τι του επιβάλλει η αγέλη. Ο κομφορμιστής γνωρίζει και επιθυμεί μόνο να ακολουθεί.  Αδυνατεί να αισθανθεί ως φορέας αλλαγής και υποκείμενο ανανέωσης κι αυτό γιατί οι μηχανισμοί σκέψης και του ορθολογισμού είναι απενεργοποιημένοι.

            Ο Έριχ Φρομ στο εμβληματικό του έργο ‘’Η υγιής κοινωνία’’ περιγράφει με ενάργεια το μηχανισμό του κομφορμισμού : ‘’Ο μηχανισμός με τον οποίο ασκείται η ανώνυμη εξουσία είναι ο κομφορμισμός. Οφείλω να κάνω ό,τι κάνει ο καθένας , πρέπει δηλαδή να συμμορφώνομαι, να μην είμαι διαφορετικός, να μην ‘’ξεχωρίζω’’. Πρέπει να είμαι πρόθυμος και να επιθυμώ να αλλάξω ανάλογα με τις αλλαγές που επιβάλλονται. Δεν πρέπει να ρωτάω κατά πόσο έχω δίκιο ή άδικο, αλλά κατά πόσο είμαι προσαρμοσμένος, κατά πόσο δεν είμαι ‘’ιδιόρρυθμος’’ , δεν είμαι διαφορετικός…. Κανένας δεν έχει εξουσία απάνω μου, εκτός από το κοπάδι του οποίου αποτελώ μέρος, αλλά και στο οποίο είμαι υποταγμένος’’.

Μορφές μαζοποίησης

            Τα φαινόμενα κομφορμισμού και μαζοποίησης πληθαίνουν και αισθητοποιούνται σε πολλούς τομείς της προσωπικής και κοινωνικής ζωής. Κι αυτή η ομοιομορφία δεν είναι αποτέλεσμα προσωπικής επιλογής – χωρίς αυτό να αποκλείεται – αλλά προϊόν εξωτερικών πιέσεων που οδηγούν στην απώλεια της ταυτότητας – ατομικότητας.

            Αρχικά η μαζοποίηση είναι εμφανής στο χώρο της σκέψης. Πολλοί άνθρωποι χαρακτηρίζονται από την εξαφάνιση της συνειδητής προσωπικότητας, της κρίσης και της βούλησης.  Το μαζικό άτομο αδυνατεί να σκεφθεί λογικά, δεν ανέχεται τον αντίλογο και δεν καλλιεργεί στο εσωτερικό του τις διαλεκτικές συζητήσεις. Είναι ετεροκίνητο, ασταθές, εύπιστο, μισαλλόδοξο και συντηρητικό. Τα συναισθήματα του μαζοποιημένου ατόμου είναι ακραία, η συμπάθεια εύκολα εξελίσσεται σε λατρεία και η αντιπάθεια σε μίσος. Και να μην ξεχνάμε πως οι ταγοί της κοινής γνώμης προσφέρουν έτοιμη τροφή, την ετοιμοπαράδοτη σκέψη.

            Σε ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο ο μαζοποιημένος μετασχηματίζεται από πολίτης σε άβουλο ψηφοφόρο. Αρέσκεται στις θωπείες των πολιτικών και απεχθάνεται τα επιχειρήματα. Αναζητεί το μεσσία. Οι μαζοποιημένοι ‘’πολίτες’’ είναι έτοιμοι να ξεσηκωθούν ενάντια σε μία αδύναμη εξουσία αλλά εύκολα υποτάσσονται με δουλοπρέπεια μπροστά σε μία εξουσία ισχυρή : Οι  μάζες θέλουν ‘’άρτον και θεάματα’’ και σκέφτονται μόνο με εικόνες. Εύκολα εντυπωσιάζονται και γρήγορα απογοητεύονται. Οι μαζοποιημένοι λειτουργούν ως αγέλη κι έχουν ανάγκη από ένα αρχηγό. ‘’Η δύναμη της αγέλης είναι ο λύκος’’. Ο αρχηγός – ηγέτης που επευφημεί η μάζα είναι ένα υποκατάστατο του θεού και γι’ αυτό η πίστη στον πολιτικό ηγέτη ή σε μια πολιτική ιδέα είναι ένα αίσθημα θρησκευτικό.

            Εξίσου, όμως, έντονα είναι τα φαινόμενα της μαζοποίησης και στο χώρο της γλώσσας ως βασικού εργαλείου επικοινωνίας. Ειδικότερα ολοένα και περισσότερο οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τις ίδιες λέξεις στην καθημερινή τους επικοινωνία. Κυριαρχεί ένα φτωχό, τυποποιημένο, απλοϊκό και συνθηματικό απόθεμα λέξεων. Ο αφυδατωμένος από υψηλά νοήματα γλωσσικός πλούτος αποδυναμώνει και απονευρώνει την εκφραστική δεινότητα. Φτωχό λεξιλόγιο σημαίνει και φτωχή σκέψη. Άτομα, όμως, με φτωχό λόγο, απονευρωμένη σκέψη και αλλοτριωμένη συνείδηση βιάζονται να ενταχθούν σε ομάδες-αγέλη, όπου κυριαρχεί το φθηνό ένστικτο, το ανεξέλεγκτο συναίσθημα, οι κραυγές και η αγωνία να ομοιάσουν τους άλλους για να γίνουν αποδεκτοί.

Η μαζοποίηση δίπλα μας

            Σε ένα άλλο επίπεδο που η μαζοποίηση είναι έντονη είναι και ο χώρος της Εργασίας. Ειδικότερα στην εποχή του τεχνολογικού γιγαντισμού και της ηλεκτρονικής επικοινωνίας οι εργαζόμενοι καθίστανται γρανάζια μιας μηχανής που άλλοι ρυθμίζουν τον τρόπο λειτουργίας της. Οι εργαζόμενοι διεκπεραιώνουν τις εντολές άλλων κι έτσι εκλείπει κάθε στοιχείο πρωτοβουλίας και φαντασίας. Κυριαρχεί η τυποποίηση και η επανάληψη των ίδιων κινήσεων. Οι εργαζόμενοι αποξενώνονται από το αντικείμενο εργασίας και στο τέλος από τον ίδιο τον εαυτό τους (Μαρξιστική ερμηνεία). Η αλλοτρίωση διαποτίζει κάθε στάδιο της παραγωγικής δραστηριότητας , η δημιουργικότητα αποφλοιώνεται κι όλα θυμίζουν το κλίμα της ταινίας ‘’Μοντέρνοι Καιροί’’ του Τσάρλι Τσάπλιν.

            Φαινόμενα, όμως, μαζοποίησης ανιχνεύονται και στο χώρο της Μόδας. Σε έναν κόσμο ασύνορο οι διεθνείς οίκοι μόδας επιβάλλουν μία αισθητική ομοιομορφία στο σύνολο των καταναλωτών. Οι καταναλωτές χωρίς ίχνος  αντίστασης ακολουθούν πιστά τις επιταγές της παγκοσμιοποιημένης  αισθητικής στο όνομα της αποδοχής μέσα από τη συμμόρφωση.Ο μιμητισμός οδηγεί σε μία ισοπέδωση κάθε στοιχείου ιδιαιτερότητας και ατομικότητας.

            Τέλος φαινόμενα μαζοποίησης εμφανίζονται και στην Ψυχαγωγία. Μουσική και θεάματα διοχετεύονται από διεθνή κέντρα που επιβάλλουν έναν πανομοιότυπο τρόπο ψυχαγωγίας. Έτσι επέρχεται ένας αφανής κομφορμισμός ακόμη και σε πράξεις – εκδηλώσεις όπου κατά τεκμήριο θα έπρεπε να ανθοφορεί η ιδιαιτερότητα και η προσωπική επιλογή – ελευθερία. Ο μαζικός τρόπος ψυχαγωγίας αποφλοιώνει τις προσωπικές ιδιαιτερότητες και διαβρώνει κάθε τι τοπικό ή εθνικό.

Ο «απροσάρμοστος»

            Αυτή, λοιπόν, η γενικευμένη μαζοποίηση μόνο θλίψη προκαλεί. Όσο κι αν η κοινωνία μας  διδάσκει να ακολουθούμε την ‘’πεπατημένη, που περπατιέται μόνο από τη μάζα, τους μέτριους…’’ εμείς πρέπει να διεκδικήσουμε την ταυτότητά μας και να υπερασπιστούμε τη διαφορετικότητά μας. Διαφορετικά κινδυνεύουμε να δικαιώσουμε τη θέση του Έρμαν Έσσε.

            ‘’Αυτός που είναι ‘’απροσάρμοστος’’ στον κόσμο βρίσκεται πάντα στο σημείο που είναι δυνατόν να ανακαλύψει τον εαυτό του. Αυτός που έχει προσαρμοστεί δεν βρίσκει ποτέ τον εαυτό του, απλώς καταλήγει στο να γίνει υπουργός’’.